Za‘îfî’nin, dönemindeki tarihȋ olaylarla bağlantılı olarak otobiyorafisinin büyük kısmını anlattığı sergüzeşt-nâme türündeki içinde bir hikâye ve bir fal-nâme bulunan manzum-mensur eseri.

Mekânlar, mimarȋ eserler, seferler, savaşlar vb. alanlardaki detaylı tasvirlerden ötürü şehr-engiz özelliği de taşıyan Kitâb-ı Sergüzeşt-i Za‘îfî ma‘a Fâl-ı Murgân'da ilim sahibi olduğu hâlde yükselemediğinden şikâyet eden bir şairin hayat hikâyesi anlatılır. Za‘îfî’nin Külliyât’ındaki eserde, mensur bir hikâye (Kıssa-i ‘Işkȋ vü Ma‘şûk) ile bir de fal-nâme türünde (Fâl-ı Murgân) küçük bir mesnevi de mevcuttur. Bilinen dört nüshası olan eser 7 Safer 962/1 Ocak 1555'te tamamlanmıştır. Mesnevide derkenarlarla birlikte (Fâl-nâme hariç) 7’si Arapça, 2’si Farsça olan beyitlerin toplamı 1151’dir. ‘Işkȋ vü Ma‘şûk 56’sı Türkçe, 2’si Farsça olmak üzere toplam 58 beyittir. Metinde şairin Dîvân'ı içinde bulunmayan bir gazel vardır. Eserde, biri besmele, üçü kitap ismi ve diğerleri de eserde geçen konuları özetleyen toplam 73 başlık mevcuttur.

Eser, bilinen mesnevi tertibinde olmayıp şu düzen takip edilmiştir: Giriş: Besmele, hamdele (1-4. beyitler), salvele (5-10. beyitler) ve dua (11-34. beyitler). Esas bölüm, şairin hayat hikâyesini (35-127. beyitler) takiben muhtelif hikâyelerle devam eder (127-204. beyitler). Mev’ize, nasihat, tarih ve duaların yer aldığı hatimeden sonra (204. beyitten 239. beyitler) hayat hikâyesi devam eder (240-260. beyitler). Sonra ‘Işkȋ vü Ma‘şûk (135a-149a) yer alır. Makedonyalı asker kökenli bir aileden gelen Za‘îfî, ilme yönelerek eğitim için Üsküp, Bursa ve İstanbul’a gider. Sahn-ı Semân’dan mezun olarak mülazım olur. Arkadaşlarından farklı olarak şair, -hamisi olmadığından- uzun süre dânişmendlikte bekler. Geçim derdiyle bunalan şair, hocasının vefatından sonra tasavvufa yönelir. Eserde Kıssa-i ‘Işkî vü Ma’şûk adlı tasavvufî ve sembolik aşk hikâyesi ile kendi hayat hikâyesini anlatır. Dânişmendlikten mülazımlığa geçtiğinde yedi yıl bekledikten sonra medreseye atanır. İleride hamisi olacak olan Sofu Mehmed Paşa ile birlikte Irakeyn seferine çıkar. Şair Sivas ve Diyarbakır’da kaldıktan sonra hamisinin peşinden Anadolu ve Rumeli’ye gider. Korfu seferine de katılan şair bu arada çeşitli medreselerde görev alır. Bazen hamisinin talebi, bazen kendi isteği ile bazen de devlet tarafından görevden ayrılır. Mehmed Paşa vezir olunca Za‘îfî de kazaskere mülazımlık göreviyle İstanbul’a gider. Daha sonra Davud Paşa Medresesi'ne tayin olur ancak azledilir. Za‘îfî, son olarak atandığı İznik Orhan Gazi Medresesi’nden emekliye ayrılarak kalan ömrünü ibadete ayırır. Özetle Za‘îfî eserinde, maişet kaygısı içindeki bir müderrisin mansıp elde edebilmek uğruna hayat, bürokrasi ve patronaj ağı içinde bekleme, atanma, azil ve seyahatlerle geçen hayatını anlatır. Eser, şairin şahsî ve meslekî hayatındaki tecrübelerini kendi ifadesiyle “topluma nümûne-i timsal olması için” kaleme alınmıştır.

Eserde, manzum bölümlerde altı farklı aruz kalıbı, mensur bölümlerde ise çeşitli seci türleri kullanılmıştır. Akışa uygun olarak ayet, atasözü, kelâm-ı kibâr ve çeşitli tasavvuf terimlerinin yer aldığı mesnevi, dil bakımından Eski Anadolu Türkçesi özelliğindedir. Anlatımda tasvir, özetleme, sahneleme, diyalog-monolog-iç monolog, montaj, mektup gibi teknikler mevcuttur.

Sergüzeşt-nâme üzerine Mehmet Ali Üzümcü bir yüksek lisans tezi çalışmış (2008) ve klasik edebiyatta ben anlatısı çerçevesinde bir de kitap hazırlanmıştır (Serdaroğlu-Coşkun 2013).

Şairin biyografisi için bk. “Za‘îfî, Pîr Muhammed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zaifi-pir-muhammed