Bir dervişin teferrücünü, yani manevi yolculuğunu konu eden eserin adının doğru okunuşu Kitâb-ı Maglata şeklindedir (Oktay 2013: 173). Eserin içerik ve yapısı, okuyucuya birbiriyle çelişkili bilgiler vererek, olmayacak olaylar anlatarak şaşırtmak, yani hayret duygusu uyandırmak üzerine kuruludur. Okurda üretilen bu hayret duygusu, başkarakter olan dervişin eser boyunca tecrübe ettiği hayretin bir uzantısıdır. Dervişle birlikte okurun da manevi tekâmüle doğru yolculuk yapması bu şekilde olur.

Eserin başında kendini uçsuz bucaksız bir sahrada bulan derviş, kendine yol gösterecek bir kişi, bir mürşit arar. Fakat hiç kimse göremez. Kendisini kandırmak için şeyh kılığında karşısına çıkan şeytanı ise tanır ve mat eder. Eser boyunca derviş tekrar tekrar uyuyup uyanarak Kur’an’da isimleri geçen çeşitli peygamberlerle karşılaşır, şeytanla olan mücadelelerinde bu peygamberlere yardım eder ve her seferinde şeytanı mağlup bırakır. Eserin yapısı da olaylar ve şahsiyetlerin birbirlerinin içine geçtiği bir rüya anlatısına benzemektedir. Firavunla Hz. Musa yerine Hz. İsa’nın savaştığını, Hz. Adem’in adı anıldığı anda ortaya çıktığını ve dervişle birlikte Hz. İbrahim’i ateşten kurtardığını görürüz. Eser, dervişin rüyasının sahih mi yoksa şeytani bir rüya mı olduğu konusunda karar vermeyi imkânsız kılan örneklerle doludur. Örneğin, dervişin Hz. Muhammed’le ilk karşılaşmasında Peygamber dervişi tanımaz ve görünümünü garipser (Dervişin bir kalenderî geleneği olan saç, sakal, bıyık ve kaşını tıraş ettiğini tahmin edebiliriz). Şeytanın rüyada Peygamberin suretine bürünemeyeceğinin belirtildiği hadis doğrultusunda, dervişin gördüğünün gerçekten Hz. Muhammed olduğuna hükmetmemiz gerekir, fakat bu durumda Hz. Muhammed’in dervişi tanımaması söz konusu olamaz. Ayrıca Peygamberin bu ilk görüşmede dervişe yönelik olumsuz tavrı, daha ileride tam tersine, tüm kulları dervişe tabi kılmasına dönüşecektir. Bu rüya unsurlarından hangisi hakikat, hangisi yalandır? Bu soru, tüm eser boyunca askıya alınmaktadır.

Bu askıya alınma eyleminin sonucunda dervişle birlikte okur da, akıl ile çözüm aramayı bırakıp, gönül ile tecrübe etme aşamasına geçer. Derviş mürşit aramayı bırakır ve kendi mürşidinin kendisi olduğunu keşfeder, hakikati kendinde bulur. Okur için de eserin anlamının bilinmesi ancak okurun hayretin ötesine geçmesiyle, okuduklarının hak olduğunu tecrübe etmesiyle mümkün olur. Eserde yer yer dervişe Hz. Ali’nin rehberlik ettiğini görürüz. Eserin sonlarına doğru ise derviş sultanın kendisi olduğunu keşfeder. Hz. Muhammed’in tüm kulları Hak divanına götürdüğünü görür. Bu Hak divanında oturanın Hz. Ali olduğu açıkça söylenmez, fakat sultan sözcüğü eserde Hz. Ali için de kullanıldığı için bu konuda da bilinçli bir muğlaklık sezilir. Eser, dervişin sultanla karşılıklı söyleşmesiyle ve tüm varlığın nur olduğunu keşfetmesiyle biter.

Bütün bu olaylar bütünü, manzum ve mensur karışık olarak yazılan eserin mensur kısmını oluşturmaktadır. Derviş uykusundan her uyanışında kendisinden başka kimse olmadığını fark eder ve şathiye türüne ait, vahdet-i vücut öğretisine kendi yorumunu getirdiği birer dörtlük söyler. Mensur ve manzum kısımlar arasındaki ikilik, zamanın tümü ve ân-ı dâim arasında, korku ve eminlik arasında, kesret ve vahdet arasında mevcut olan ikiliği yansıtır. Bu nedenle, derviş eserin başında da Hak mertebesine çoktan ulaşmıştır denilebilir. Vahdet perspektifinden bakıldığında, eser maglatadan ibarettir. Bu açıdan bütün eseri mensur bir şathiye olarak okuyabiliriz.

Eserin iki tanesi tenkitsiz ve biri tenkitli olmak üzere üç neşri yapılmıştır (Güzel 49-74; Yücel 83-117; Oktay Uslu 184-241). Türkiye ve dünya kütüphanelerinde toplam 12 adet nüshası mevcuttur. Bunlar arasında en eski iki nüsha, Berlin Staatsbibliothek’te Ms. or. Oct. 4044 demirbaş numarasına kayıtlı Kaygusuz Abdal külliyatının 263b-288b varakları arasında mevcut olan nüsha ile Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk 7793 demirbaş numaralı mecmuanın 164b-221a varakları arasındaki nüshadır. Berlin nüshası 907 (1501-2), Manisa nüshası ise 956 (1549) tarihlidir. “The Perfect Man in Bektashism and Alevism” adlı doktora tezinde Zeynep Oktay, eserin tenkitli neşrinin yanı sıra İngilizce tercümesini ve şerhini yapmıştır.

Kaygusuz Abdal’ın biyografisi için bk. “Kaygusuz Abdal, Alaeddin Gaybi.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kaygusuz-abdal-alaeddin-gaybi