Utbî Muhammed bin Abdülcebbâr’ın 412/1021 tarihinde yazmış olduğu Târîh-i Yemînî adlı Arapça Gazneliler tarihinin Türkçeye tercümesidir. Târîh-i Yemînî adını, Yeminüddevle Sultan Mahmud’dan almıştır. Medhî’nin Şeh-nâme Tercümesi’nde Hikâyet-i Âl-i Sâmân ismiyle belirttiği eser, aslında bazı araştırmalarda yanlışlıkla Kasîde-i Nev-bâve diye bahsolunan Kıssa-i Nev-bâve adlı Târîh-i Yemînî tercümesidir. Yazar metni, Utbî’nin Arapça eserinden değil Ebu’ş-şeref Nâsıh bin Zafer bin Sa‘de’l-münşî’nin yaptığı Farsça tercümeden Türkçeye aktarmıştır.

Yazarın anlattığına göre Medhî bir gün padişah III. Murad’ın huzurunda meddâhlık yapar, hikâyeler anlatırken padişah ona Türkçe yazılmış yeni bir kıssa duymak istediğini söyler. Medhî de içinde çok acayib hikâyelerin yazılmış olduğu Ebu’ş-şeref bin Zafer bin Sa‛de’l-Münşî’nin Arapçadan Farsçaya tercüme ettiği bu kitabı bulur. Yazarın, adını vermediği ve kitabı gösterdiği yakın bir dostu da aynı eseri tercüme ettiğini söyleyince metin üzerinde birlikte çalışmaya başlarlar. Medhî eserden çevirdiği bir cüzü padişaha gösterir, padişah beğenince tercümeye başlar. Eserin sonunda Medhî metnin birinci cildini tamamladığını ikinci cilde başlamak amacında olduğunu söylemiştir. Fakat ya tercümeye fırsat bulamamıştır ya da yapmış olduğu tercüme bugüne ulaşmamıştır.

Utbî’nin eserinde Sâmânîler, Abbâsîler, Saffârîler, Simcûrîler, Büveyhîler, Ziyârîler, Karahanlılar, Gurlular, Garcistan şahları, Afganlar, Ferîgûnîler ve Hârizmşahlar hakkında bilgiler bulunmaktadır. Medhî’nin tercümesi ise sebeb-i telif ve Sultan Murad Han’ın övgüsünün yapıldığı bölümden sonra Emîr Nâsırüddîn’in icraatı, Best ve Kusdar’ın fethi, Nûh bin Mansûr, Hüsâmüddevle Taş, Ebulhasan Simcûrî, Şemsü’l-meâlî Kâbus Veşmgîn gibi yöneticilerin devirlerinde meydana gelen hadiselerin anlatıldığı bölümleri içermekte, metinde yer yer başlıklara rastlanmaktadır. İlk iki başlık haricindeki başlıklar metnin Farsça tercümesinde de ufak farklılıklarla mevcuttur. Bu Farsça tercüme ile Medhî’nin eseri arasında en dikkat çekici farklardan biri manzum metinler meselesidir. Nitekim Medhî’nin tercümesinde sadece yedi parça şiir yer alırken Farsça metinde manzumelerin sayısı büyük bir hacme sahiptir.

Kıssa-i Nev-bâve, açık ve sade denilebilecek bir dil ve üslûpla kaleme alınmıştır. Medhî bu anlatım içerisinde yer yer sanatkârlık yönünü de gözler önüne serer ve edebî olarak başarılı denebilecek ifadeler kullanır, atasözü ve deyimlerden faydalanır. Kaynaklar Utbî’nin eseri için “cazip destanlar, etkili öğütler, yeni ibareler ve fasih beyitler” içerdiğini döneminin mezhebi ve içtimaî meseleleriyle hayat ve düşünce tarzından bahsettiğini söylemektedirler (Savi: 2011: 665). Medhî’nin tercümesinde bu özelliklerin birçoğu mevcut değildir. Özellikle “cazip destanlar, yeni ibareler, fasih beyitler”le çokça karşılaşılmaz, fakat yer yer “etkili öğütler” göze çarpar.

Şu an için eserin elde bulunan yegane nüshası British Library Or. 1134 numarada kayıtlı tek ciltten oluşan istinsah tarihi 1003/1595 olan metindir.

Yazarın biyografisi için bk. “Medhî, Derviş Hasan.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehdi-dervis-hasan