Peygamber kıssalarını konu alan Harezm Türkçesinin en karakteristik örneklerinden biri.

Müellifi, Nâsırü’d-din b. Burhânü’d-din Rabgûzî’dir. Eserinin giriş kısmında kendisini Ribat Oguzlug Burhan oglı Kadı Nâsır olarak tanıtan Rabgûzî (2r/19), H 709/M 1309-1310’da yazmaya başladığı (2v/13) eserini bir yıl sonra 710 / 1310-1311’de tamamlayarak (249v/15) Nâsırü’d-din Tok Buga’ya sunmuştur (2v/2).

 Eser, literatürde Rabgûzî’nin Kısasu’l-Enbiya’sı olarak tanınmakla birlikte asıl adı, Kısas-ı Rabgûzî’dir (249v/17). Rabgûzi bunu şöyle ifade etmiştir: İzlegen bat tapkay, eşitgen bat bilgey tep Kısas-ı Rabgûzî at berdük “Arayan hemen bulsun, işiten hemen anlasın diye Kısas-ı Rabgûzî adını verdik” (3r/3-4).

Tok Buga, Rabgûzî’ye her yerde peygamber kıssalarını anlatan kitaplar bulunduğunu, ama bunların çeşitli sebeplerle kusurlu, gerçeği yansıtmaktan ve muradını anlatmaktan uzak, tekrarlarla dolu veya eksik olduğunu belirtmiş ve ondan onun sözlerini, onun düşüncelerini yansıtan, tamamen ona ait bir eser kaleme almasını istemiştir (2v/14-17). Bu sözler, o dönemde Peygamber kıssalarını konu edinen eserlerin sayıca az olmadığını ve bu eserlerin sadece Arapça ve Farsça değil, Türkçelerinin de bulunduğunu ortaya koymaktadır. Her ne kadar J. Eckmann’dan başlamak üzere (1979: 185) Kısasu’l-Enbiyâ’nın çeviri bir eser olduğuna dair yaklaşımlar bulunsa da eserde bununla ilgili bir kayıt bulunmamakta, zaten Rabgûzî’nin 2v/14-3r/3’teki sözleri de eserinin çeviri olmadığı bilgisini vermektedir. Eserin kaynağının tespiti ile ilgili çalışmalarda, onunla birebir aynı olmasa da çok yakın bir eser de tespit edilememiştir (Boeschoten 1995: XX). Rabgûzî, muhakkak ki eserini oluştururken Arapça ve Farsça öncü eserlerden esinlenmiş, istifade etmiştir, ama ortaya koyduğu eser, kuvvetle muhtemeldir ki tek bir eserin tercümesi olmayıp orijinal bir derlemedir.

Dinî konuların edebî bir dille nakledildiği eser, halkın rağbetini artırmak için etkileyici şiirlerin yanı sıra menkıbeler, öğütler ve soru-cevaplarla zenginleştirilmiş, nesirdeki söz ustalığı manzumelerde de devam ettirilmiş, peygamberlere ve din büyüklerine yazılmış kasidelerden ve mâni-tuyuğ şeklindeki dörtlüklerden başka, aşk, tabiat gibi konuların işlendiği manzumelere de yer verilmiştir. Eserde hikâyeler Kur’an tefsiri çizgisinde yapılandırılmış, tanık olarak ayet ve hadislere başvurulmuş, çeşitli ravi ve bilginlerin görüşlerine atıflarda bulunulmuştur.

Eserde, Tanrı’ya hamd ü sena, Hz. Muhammed’e övgü, Tok Buga’ya medih ve kâinatın yaratılışından söz edilmesinin ardından asıl konuya geçilmiş ve Hz. Adem’den itibaren bütün peygamberlerin kıssaları ile ashab-ı Kehf, dört halife, Hâbil ve Kâbil, Bedr savaşı, Uhud savaşı, fil vakası, sığır buzağı kıssası gibi pek çok kıssaya yer verilmiştir.

Zengin bir söz varlığına sahip olan eser, parlak bir şöhrete ulaşmış, sevilerek okunduğunu gösteren çok sayıda kopyası oluşturulmuştur.

Nüshaları: 1. Londra nüshası: British Museum Add. 7851’de muhafaza edilen nüsha. Bu nüsha, eserin en eski nüshasıdır. İstinsah tarihi bilinmeyen nüsha farklı müstensihlerin elinden çıkmıştır. 2. St. Petersburg nüshaları: Halk Kütüphanesindeki T.H.C. 71 ve Dorn 507’de kayıtlı nüshalar ile İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsündeki C 245, D 43, D 45, D 46’da kayıtlı nüshalar. 3. İsveç nüshaları: Uppsala Üniversitesi, Nova 578 ve 580’de kayıtlı nüshalar ile Lund Üniversitesinde kayıtlı nüsha. 4. Paris Bibliothèque Nationale, Suppl. turc 1012’de kayıtlı 18. yüzyılda istinsah edilen nüsha. 5. Azerbaycan Cumhuriyeti İlimler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsü 1552’de istinsah edilen nüsha. 6. İran Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 2132’de kayıtlı nüsha. 7. Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan el-Biruni Şarkşinaslık Enstitüsü 1025, 1834, 1874, 6127, 6246, 6685, 7397’de kayıtlı 19. yüzyıla ait nüshalar. 8. Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi T 9, T 447, T 618, T 619’da kayıtlı nüshalar.

Eserin ilk neşri N. I. İlminskiy tarafından gerçekleştirilmiştir (1859). K. Grønbech, Londra nüshasının tıpkıbasımını yayımlamıştır (1948). 1995 yılında H. E. Boeschoten, M. Vandamme, S. Tezcan tarafından Londra nüshasına dayanan ancak St. Petersburg Halk Kütüphanesindeki T.H.C. 71 ile İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsündeki C 245 nüshaların da dâhil edildiği neşir, metnin çeviri yazısını ve seçme kelimelerin yer aldığı sözlüğünü içermektedir. H. E. Boeschoten, J. O’kane, M. Vandamme tarafından hazırlanan ikinci ciltte ise metnin İngilizce çevirisi, topluluk, kişi, mezhep, kavim, yer adlarıyla, sure, hadis dizinleri yer almaktadır (1995). H. E. Boeschoten ve J. O’kane 2015 yılında 1995’te yayımladıkları neşrin ikinci baskısını hazırlamış ve bu baskıya eserin Azerbaycan İlimler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsündeki nüsha ile İran Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesindeki nüshasını da eklemişlerdir. Aysu Ata’nın iki ciltlik neşri ise eserin Londra nüshasının çeviri yazısını, tıpkıbasımını ve dizinini içermektedir (1997). Bunların dışında eser üzerinde birçok çalışma yapılmış, daha çok Kazan ve Taşkent’te olmak üzere defalarca basılmıştır.

Eserin yazarı hakkında bk.http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rabguzi-nasir-nasiruddin-bin-burhanuddin 

Yazarın biyografisi için bk. "Rabgûzî, Nâsır, Nâsırüddîn bin Burhânüddîn Kâdî." Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rabguzi-nasir-nasiruddin-bin-burhanuddin