Kâtib Çelebi’nin ilimler ansiklopedisi ve bibliyografya türündeki Arapça eseri. Müsvedde nüshasındaki adı Kitâbu İcmâli’l-Fusûl ve’l-Ebvâb fî Tertîbi’l-'Ulûm ve Esmâi’l-Kitâb iken son tebyizinde Keşfü’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn ismini almıştır (Kâtib Çelebi 1941: I/7). Noktalı Zel Bâbı’na kadarki kısmı 4 Şa‘bân 1048 (11 Aralık 1638) tarihinde, Noktalı Zel Bâbı’na kadarki bölümü 1049 Rebiülâhir’inin (Ağustos 1639) sonlarında, Noktalı Dâd Bâbı’na kadarki parçası ise 1050 Rebiülâhir’inin (Temmuz-Ağustos 1640) sonlarında tamamlanmıştır. Müellifin mukaddimede bildirdiğine göre Keşfü’z-Zunûn’un yazıldığı zamana kadar Müslüman âlimlerin kitapları henüz konu ve bölüm esası üzerine derlenmiş değildi. Bu konuda yazılmış bir kitap bulunmamaktaydı. Çünkü bilimler ve kitapların sayısı çoktur. Allah müellife dağınık bulunan kitapların bilgilerini toparlamasını ilham etmiştir. Böylece müellif muhtelif eserleri araştırırken ve tarih ile tabakat kitaplarını incelerken elde ettiği bilgileri yazmaya başlamıştır. Henüz gençliğinin başındayken Keşfü’z-Zunûn’un müsveddesini tamamlamıştır. Yeni bir bilgiye ulaştığında bunu müsveddeye eklemiş, tekmilden sonra eseri beyaza çekmiştir.

Keşfü’z-Zunûn’un tekmili uzun yıllar sürmüştür. Müellif, Halep sahaflarında 1043/1633 senesinde başlayan kitap araştırma ve incelemelerini yirmi yıl boyunca değişik şehirlerin kütüphane ve sahaflarında devam ettirerek eserini tamamlamıştır (Kutluer 2002: 25/ 321).

Keşfü’z-Zunûn mukaddime, ana bölüm ve hatimeden meydana gelmiştir. Mukaddime tahmid, naat ve sebeb-i telif kısımları ile beş bâbdan oluşmuştur. Bilginin tanımı, ilimlerin İslâm dünyasında ortaya çıkışı, gelişimi, sınırları, faydaları ve medeniyetle olan ilişkileri, kitap telif biçimleri ve şerh geleneğinin değişik tarzları gibi konuların işlendiği bu beş bâb kendi içerisinde çeşitli fasıllara ayrılmıştır. Eserin esasını meydana getiren ana bölümde kitapların tanıtımı ve ilimlerin izahı yer almaktadır. Kısa tutulan hatime bölümü amaca ulaşmış olma temennisi ile kitabın tamamlanmasına duyulan şükrü içermektedir.

Keşfü’z-Zunûn’un konusu kitapların (kütüb) tanıtımı ve ilmî disiplinlerin (fünun) sayım ve sınıflandırılmasıdır. Müellif yaşadığı dönemin ilmi kabulleri içerisinde yer alan bilim dalları hakkında bilgi vermiş tedavülde yer alan kitapları tanıtmıştır. İlimler ile kitaplar aynı bölümde karışık bir surette alfabetik olarak sıralanmıştır. Alfabetik sıra isimlerin 3. ve 4. harflerine kadar gözetilmiştir. Özel bir ismi olmayan eserler Tefsirü’bni Cerîr, Dîvânü’l-Mütenebbî, Kitâbu Sîbeveyh örneklerindeki gibi türüne veya yazarına atfedilerek alfabetik sıraya yerleştirilmiştir. “İlmü’t-târîh” maddesi ile “Risâleler” ve “Kitap Kelimesiyle Başlayan Eserler” fasıllarında kitapların çokluğu nedeniyle madde içi alfabetik sıra uygulanmıştır. Keşfü’z-Zunûn’da 278 ilim ile 14.501 eser hakkında malumat verilmiştir. Bilim dalı maddelerinde tanımları, kapsamları, tarihçeleri, temel kabulleri, meşhur kitapları ile âlimleri, başka bilimlerle ilgileri ve kitâbiyât türünün diğer kaynaklarındaki görünümlerine yer verilmiştir. İlimlerin bazısının açıklaması kısa tutulmuşken bazısında ise ayrıntılı malumat verilmiştir. Bazı maddelerde ise sadece isim verilip herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Örneğin “İlmü’l-fıkh” maddesinde fıkhın tanımı, kapsamı hakkında farklı görüşler, tarihi gelişimi, önde gelen âlimleri, ayrı mezheplerdeki görünümü, belli başlı eserleri gibi malumatlar verilmişken (Kâtib Çelebi 1941: II/1280-1288) “İlmü Mesâliki’l-büldân” (Kâtib Çelebi 1941: II/1662) hakkında izahat bulunmamaktadır.

Kitap maddelerinde eserin tam ismi, yazarının adı, içeriği, bölümleri, cilt sayısı, yazılış nedeni, başlangıç ibaresi gibi bilgiler verilmiştir. Söz konusu kitap için bir şerh, muhtasar, haşiye, zeyil, tercüme veya reddiyye yazılmışsa bunlar hakkında da malumat paylaşılmıştır. Örneğin Ebû Ya‘kub es-Sekkâkî’nin Miftâhu’l-'Ulûm’una yazılan şerh ve haşiyeler ayrıntılı olarak bildirilmiştir (Kâtib Çelebi 1941: II/1762-1768). Keşfü’z-Zunûn’da yer verilen kitaplar umumiyetle Arapça literatürle ilgili olmakla birlikte aralarında Farsça ve Türkçe olanlar da vardır. Müellif bu tür durumlarda “Türkçedir” veya “Farsçadır.” ibareleriyle bunu bildirmektedir. Kitap maddelerinde yazarının hal tercümelerine de yer verilmiştir. Kâtib Çelebi’nin kısa tutulan bu biyografilerde yazarın ölüm tarihini mutlaka bildirmeye gayret ettiği dikkat çekmektedir. Müellif bazı kitaplar hakkında yorumlar da yapmıştır. “Tarihu’bni Haldun” maddesinde (Kâtib Çelebi 1941: I/278) el-İber ile Mukaddime’sinden övgüyle söz etmesi Kâtib Çelebi’nin yorumlarının isabetli olduğunu göstermektedir.

Keşfü’z-Zunûn kitap maddelerinin kaynağı ilgili kitabın bizzat kendisidir. Ancak ilim maddelerinde Ahmed b. Yahyâ et-Teftâzânî’nin Mecmûʿatü’l-Ulûm’u, Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin (ö. 968/1561) Miftâhu’s-Saʿâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzû‘ati’l-'Ulûm’u, Molla Lütfî’nin (ö. 900/1494) Metâlibü’l-İlahiyye fî Mevzûʿâti’l-ʿUlûm’u ve Sadreddinzâde eş-Şirvânî’nin Fevâʾidü’l-Hâkâniyye’si kaynak olarak kullanılmıştır. Müellifin kaynak bildirdiği yerlere bakıldığında Keşfü’z-Zunûn’un ana kaynağının Taşköprizâde’nin Miftâhu’s-Sa‘âde’si olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin “İlmü’l-hat”ta yazı sanatı hakkındaki bilgiler Miftâhu’s-Sa‘âde’den özetlenerek verilmiştir (Kâtib Çelebi 1941: I/707-714). Müellif biyograflerinde kullanılan kaynakların başında ise İbnü’n-Nedîm’in (ö. 385/995 [?]) el-Fihrist’i, İbnü’l-Kıftî’nin (ö. 646/1248) İhbârü’l-ʿUlemâ’sı, Sübkî’nin Tabakat’ı (ö. 771/1370) ve İbn Hallikân’ın (ö. 681/1282) Vefeyâtü’l-Aʿyân’ı gelmektedir.

Keşfü’z-Zunûn alfabetik bibliyografya usulünü takip etmek; müelliflerin ölüm, eserlerin telif tarihlerini vermek, eserlerin başlangıç cümlelerini aktarmak, bir kitabın bâb ve fasılları hakkında malumat sunmak gibi yenilikler taşımaktadır. Eser, ilimler ile kitapların aynı kategoride ele alınması, malzemesinin birbirinden çok farklı sahalara ait olması ve başvurulan kaynaklardaki eksiklik ve hataların aynen aktarılması gibi kusurlar barındırsa da bunlar kapsamı ve ilim tarihi bakımından değeri karşısında önemsiz kalmaktadır (Kutluer 2002: 25/321-322). Nitekim Batı dünyasının Hipokrat, Öklid, Platon, Aristo, Galenus vb. bilginlerinin Arapçaya tercüme edilen kitapları da dahil olmak üzere 17. yüzyılda tedavülde bulunan eserler ile bilim dallarının ayrıntılı bir listesini vermesi Keşfü’z-Zunûn’u evrensel bir kültür değeri, bilim tarihinin önemli bir kaynağı ve İslam medeniyetinin şaheserlerinden biri kılmaktadır.

Keşfü’z-Zunûn, neşrinden sonra kısa bir sürede beğeni kazanmış, çeşitli yazarlar tarafından tezyil edilmiştir. Hüseyin b. Muhammed el-Abbâsî el-Halebî (ö. 1095/1684) Cami‘ü’l-Âsâr fî Esmâi’l-Kütüb (Ömer Rıza Kehhâle 1957: III/53); Abdüllatif b. Mehmed Riyâzîzâde (ö. 1078/1668) Esmâü’l-Kütübi’l-Mütemmim li-Keşfi’z-Zunûn, Hanîfzâde Tâhir Ahmed Efendi (ö. 1802) Âsâr-ı Nev, Bağdatlı İsmâil Paşa (ö. 1920) ise Îzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli ʿalâ Keşfi’z-Zunûn ʿan Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn adıyla Keşfü’z-Zunûn zeyli yazmıştır. Vişnezâde İzzetî Mehmed Efendi’nin Zeyl-i Keşfü’z-Zunûn’u günümüze ulaşmamıştır (Yıldız 22.04.2022).

Keşfü’z-Zunûn’un bilimsel ilk neşrini Gustav L. Flügel, Latince tercümesiyle birlikte gerçekleştirmiştir (I-II, Leipzig 1835-1837; III-VII, London 1842-1858; tıpkıbasımları Beyrut, ts. [Dâru Sâdır]; Beyrut 1992). Mısır (1274) ve İstanbul’da (1310) matbu neşri yapılan eser M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge tarafından mevcut yazma ve basma nüshalarla zeyiller gözden geçirilip müellif nüshasıyla karşılaştırılarak yayımlanmıştır (İstanbul 1941-1943, 1971-1972; tıpkıbasım, Tahran 1387/1967). Hanîfzâde’nin Âsâr-ı Nev’i Keşfü’z-Zunûn’un Flügel neşrinin VI. cildinin sonunda, Riyâzîzâde’nin Esmâʾü’l-Kütübi’l-Mütemmim li-Keşfü’z-Zunûn’u Kahire’de (1975), Bağdatlı İsmâil Paşa’nın Îzâhu’l-Meknûn’u ise I. cildi M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, II. cildi Kilisli Rifat Bilge neşri olmak üzere Keşfü’z-Zunûn ile birlikte İstanbul’da basılmıştır (agy. age). Rüştü Balcı, M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge’nin 1971-1972 tarihli neşrini Türkçeye tercüme etmiştir (2014).

Yazarın biyografisi için bk. “Kâtib Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/katib-celebi