Necmüddün Kübrâ’ya nispet edilen Arapça eserin genişletilerek Türkçeye çevrilmiş risale. Halep kadısı Mevlânâ Debbağzâde eserin Türkçeye kazandırılmasını talep etmiştir. Bu vazife Necmeddin Kübrâ neslinden Şeyh Necib’in tekkesinde uzun süre halvete giren Molla İlâhî’ye verilmiştir (Kenzü’l-Esrâr, v.17a). Esere göre Molla İlâhî, Sadreddin Konevî neslinden ve büyük kardeşi Hoca-ı Danâ olarak meşhur pek çok ilimlere dair kitap ve musannefleri bulunan bir kişidir. Eserde musannef ismi Monla İlâhî, Mevlânâ Molla İlâhî şeklinde geçmektedir. Bu mahlas çağdaşı Abdullah İlâhî tarafından da kullanıldığı için mahlasın geçtiği eserler Abdullah İlâhî’ye atfedildiği vaki olsa da Ayasofya Camii’nde Fatih Sultan ile görüşen kişinin Ahmed İlahi olduğu, Abdullah İlâhî’nin ise İstanbul’a Fatih Sultan Mehmed’in vefatından sonra geldiği bilinmektedir (Kara 2001: 181; Özçelik 1990: 18).

Kenzü’l-Esrâr hakkında diğer bir iddia ise Necmeddin Kübrâ’nın böyle bir risâlesi olmadığı yönündedir (Kara, 2001, s. 180). Eser, avam veya havasın amel, hareket ve fiillerinin Allah ve Rasûlü katında tasrih edilmesi ve her kişinin istifade etmesi maksadıyla tercüme edilmiştir. Molla İlâhî, Etvâr-ı Seb’a hasebiyle Kenzü’l-Esrâr’ı yedi fasıl üzere tertib ettiğini ifade etmektedir (Kenzü’l-Esrâr, v.18). Eserin girişi hamd, sena ve selâm ile başlamaktadır. Sonra eserin tercüme edilme kararı ve Molla İlâhî’ye bu görevin nasıl tevdi edildiğinden bahsedilmektedir. Eserin yaklaşık ilk on sayfasında Molla İlâhî’nin ilmî kişiliği, Fatih Sultan asrında İstanbul’a gelişi ve rağbet bulması ve herkes tarafından tanınır oluşundan bahsedilmektedir. Fatih'in gördüğü bir rüyayı Molla İlâhî'nin tabir etmesi ve rüyasının tabir edildiği üzere âyân olması Fatih’le olan yakınlığını pekiştirmiştir. Fatih, Molla İlâhî'yi yanına davet ederek senelerce kendisinden ilim tahsil etmiştir. Molla, Kenzü’l Esrâr’ı Fatih’e teberrüken vermiş o, bu eseri mütalaa etmiştir. Halefi Sultan Bayezid Veli Han’ın da bu eser sayesinde pek çok esrâr-ı Hüdâ’ya vakıf olduğu eserin tesiri ile ilgili yazılanlardandır. Eserin birinci fasla kadar olan bölümünde Ayasofya kürsüsünde iken arif bir zatın (Hızır as.) Molla’ya sorduğu sorular ve aldığı cevaplar bulunmaktadır. 15 ila 25. varaklar arasında olan bu kısım âlem-i cisme gelmeden önce ruhların nerede olduğu sorusu ile başlamakta, on sekiz bin âlemden kasıt ve varlık mertebeleri gibi tasavvuf felsefesinin en girift meselelerine dair sorulara cevaplarla devam etmektedir. Risalenin bu bölümünün Molla Ahmed İlâhî’ye atfedilen müstakil bir eser olan Risâle-i Es’ile ve Evcibe olduğu düşünülmektedir. Bu risale Necâtü’l-Ervâh ve Risâle-i Molla İlahi olarak da isimlendirilmiştir (Kara 2001: 180; Tek 2006: 285-305).

Eserde en kapsamlı bölüm birinci fasla (v.25-91) ayrılmıştır. Bu fasıl bir hadis izahı ile başlamakta ve ehl-i dünya ve sâlüs ve mürâîler (riyakâr ve ikiyüzlüler), avam kişiler ve onların batıl amelleri, fâsid akidelerinin açıklanması ile devam etmektedir. Bu faslın son üç varakında nesirden farklı olarak sâlüs ve mürâîlerin özellikleri nazım şeklinde hicvedilmiştir.(v.88b-91a) Beyit ve dörtlü dizelere de yer verilen bu fasılda (v.88b-90b) toplam 3 beyit ve 6 adet dört mısralı şiir bulunmaktadır. Eserin ikinci faslında (v.91-124) ilm-i zâhir ve bâtın, takva ve fetva, zamanın ehl-i tecrîdi ve tarikat meşâyihi hakkındaki amel-i bâtılalar beyan edilmektedir. Üçüncü fasılda (v.124-128) ise fakir garip ve miskinlerin hallerinden bahsedilmektedir. Bu fasılda 1 adet 4 mısradan oluşan şiir bulunmaktadır. Dördüncü fasıl (v.128-131) büdelâ, mecnûn, melâmî ve meczûbların halleri, beşinci fasılda (v.131-142) ulvî ve süflî, sahib-i davetin halleri anlatılmaktadır. Altıncı fasıl (v.142-151) selâtin vüzera, umera ve kadılar hakkındadır. Bu fasılda 6 beyit bulunmaktadır. Yedinci fasılda (v.151-164) ise çeşitli şer’î meseleler ve esrârın hakikatleri beyan edilmektedir. Bu fasılda 13 adet 4’lü dizeden oluşan şiir bulunmaktadır. 10 adet de 3’lü dizeden oluşan şiirler(159b) vardır. Eserin baş kısmındaki 2 beyit ve 4 adet 4’lü dizeden şiirlerle birlikte toplam 11 beyit, 10 adet 3’lü ve 24 adet 4’lü dizeden olmak üzere manzum unsurlara başvurulmuştur. Şiirler daha ziyade nesirdeki anlatımı güçlendirmek içindir. Manzumelerde sade bir dil kullanmıştır. Eserin sonunda marifet-i hukemâ başlığı altında çeşitli konular da ele alınmaktadır. Eserde Arapça ibareler de bulunmaktadır. Bunların bir kısmı ayet ve hadisler bir kısmı da sair ulemadan yapılan alıntılardır. Eser, ahlâkî ve didaktik olup müellif sık sık hicivli tanım ve tasvirler kullanmıştır. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Koleksiyonu 000868 numara ve 15-164 varaklar arasındadır (Kuru 2014: 775, Yıldırım 2014: 575).

Müellifin biyografisi konusunda bk. “İlâhî, Şeyh Ahmed İlâhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ilahi-seyh-ahmed-ilahi-efendi.