Kemal Paşa-zâde'nin klasik edebiyat bilgisine dair eserlerinden birisi.

Kafiye, klasik edebiyat bilgisine göre, sözün şiir olması için gerekli olan temel iki unsurdan birisidir. Kafiye Türk şiirinden farklı yerde olmakla birlikte İslam öncesi dönem ürünlerinde de görülür. İslam medeniyetine dahil olunduktan sonra ise bu medeniyetin müşterek değerler silsilesinden estetik değerler manzumesi de -bazı değişiklikler yapılmış olmakla birlikte- iktibas edilmiş ve bu bağlamda kafiye anlayışı ve kuramı da kabul edilmiştir. Bu anlayışa göre kafiye, ahengi sağlayan bir unsur olmasının yanısıra nazım şekillerinin teşekkülünde de belirleyici bir fonksiyona sahiptir. Ayrıca divanların tertibinde de kafiye ve redifler dikkate alınmıştır. Divan şiirinde müfredler dışında kafiyesiz bir şiir yoktur. Kafiyenin bu önemi dolayısıyladır ki “ilmü’l-kafiye” adıyla müdevven bir ilim dalı meydana gelmiş ve bu sahada elsine-i selasede, yani Arapça, Farsça ve Türkçede pek çok eser yazılmış ve bu konuya temas edilmiş, şiir tenkidinde dikkate alınan bir kriter olmuştur. Bilinebildiği kadarıyla Kemal Paşa-zâde’nin Kafiye Risalesi Türkçemizde bu hacimde ilk eserdir. Bu konuyu asırlar sonra aynı çerçevede ve aynı muhtevada ele alan ikinci kişi ise Muallim Naci’dir.

Kemal Paşa-zâde bu risalesinde “Kafiye ilmi”nin bilinmesi gereken hususlarından kafiyenin tarifi, kafiye harfleri ve harekeleri, kafiye çeşitleri ve kusurları üzerinde durmuştur. Müellif ağırlıklı olarak Molla Cami’nin (ö. 1492) bu sahadaki muteber ve mutemed kaynaklardan olan Risale-i Kafiye’sini esas almış, ancak birçok hususta Cami’ye muhalefet etmiştir. Cami’den yaptığı pek çok alıntı ve ona yönelttiği eleştiriler önemlidir. Aslında bu onun şerh ve haşiye yazdığı bütün eserler için de söz konusu olan bir usulüdür. Bunun dışında Şamil isimli eserden de alıntılar yapmış ve yer yer bu eserde verilen bilgileri tenkit etmiştir. Bu husus kendisi de aynı zamanda Divan sahibi bir şair olan ve Türk edebiyatındaki en güzel Yusuf u Züleyhâ mesnevilerinden birisini yazan Kemal Paşa-zâde’nin ne denli dikkatli ve birikim sahibi birisi olduğunu da göstermektedir. Bu risalesinde aldığı örneklerin çoğu Farsça olmakla birlikte Arapça ve Türkçe misaller de bulunmaktadır. İstişhad ettiği Türkçe misallerden şairinin ismini verdikleri sadece Şeyhi’ye ait olanlardır. “Risaletü’l-kâfiye” eserin bitişine Kemal Paşa-zâde tarafından düşürülen tarihtir. Kemal Paşa-zâde’nin kurama dair yazmış olduğu bu eser yanı sıra, şiirlerinde kafiye ile ilgili dikkat çekici uygulamaları da görülür.

Eserin kütüphanelerindeki nüshaları bu eserin gördüğü itibara da işaret etmektedir. Eserin, Yekta Saraç ve Mustafa Çiçekler tarafından ilmi neşri yapılmıştır (1998).

Yazarın biyografisi için bkz. "İbn Kemâl, Kemâlpaşa-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ibn-kemal