ISTILAHÂT-I MEŞÂYIH (ZARÎFÎ)
tasavvufi hâl ve makam terimlerini anlatan eser
Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi (d. ?/? - ö. 1210/1795)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Ruscuklu Zarîfî Ömer Baba  (d. ?/? - ö. 1210/1795) tarafından 18. yüzyılda kaleme alınan terimler sözlüğü. Eser 23 beyitlik bir manzume ile başlar. Bu manzûmede Zarîfî, Allah‟a hamd ve şükrettikten sonra genel olarak Allah'ın varlığı, birliği, yaratıcılığı ve hükümranlığından; insanın Allah'a kulluk etmesi gerektiğinden aksi takdirde lânete müstahak olacağından; kulun, kâmil bir mürşide ittiba etmesinden ve tarikat yoluna girmesi gerektiğinden; mürşidini iyi seçmesi, aksi takdirde kâmil olmayan ham şeyhlerin onun derdine derman olmayacağından; kişinin nefsini tanıması gerektiğinden yoksa şeytanın tuzağına düşeceğinden; kendini, nefsini ve yaratılış sırrını tanımasının yolunun kâmil insanların gittiği yolda gitmek olduğundan; mâsivâyı terk etmekten, ölmeden önce ölmek gerektiğinden ve bunların neticesinde fenâ fi'llah ve bekâ bi'llah makamlarına ulaşılacağından söz eder (Koçoğlu 2012).

Zarîfî eserinde toplam 35 isim ve 35 makamı izah eder. Bu terimlerin en dikkat çeken özelliği kişinin sahip olduğu hâl ve makamla ilgili olmasıdır. Yani Istılâhât-ı Meşâyıh‟ta zühd, takva, sabır, kanaat, tevekkül, aşk ya da istiâreli kavramlar olan şarap, meyhane, gül, bülbül gibi kavramlar izah edilmemiştir (Koçoğlu 2012).

Zarîfî, bu eseriyle tasavvufî eksende insanların hangi sıfat ve makamda olacaklarını anlatmaya çalışmıştır. Bu isimlerin ve makamların açıklanmasında farklı bir üslup kullanan Zarîfî, önce açıklayacağı ismi yazar, ardından bu isim veya sıfata sahip kişinin özelliklerini “Alâmet” başlığı altında sıralar. Mensur olan bu iki bölümden sonra manzum bir bölüm gelir. Bu bölümde müellif açıkladığı isimle müsemmâ ya da sıfatla muttasıf kişinin bulunduğu makamı; “Makâm-ı Cem', Makâm-ı A'lem-i Nefs, Makâm-ı Lâhavf” gibi başlıklar altında manzum olarak izah eder. Tasavvufî makamların açıklandığı bu manzumelerin hepsi 2 beyitten oluşmuş, mesnevî nazım şeklinde kâfiyelenmiş ve “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılmıştır. 

Eserin, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kütüphanesi ve Ankara Milli Kütüphane 'de tespit edilen iki nüshası bulunmaktadır. Eser Turgut Koçoğlu tarafından yayınlanmıştır (2012).

Müellifin biyografisi için bk. "Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/zarifi-seyh-omer-efendi

Eserden Örnekler


Makâm-ı A’lem-i Nefs

Nefsine a’lem olan Hakk’ı bilür

Dü-cihanda maksadın elbet bulur


Âlim-i Rabbânî’dir âlim olan

Yohsa câhildir kamu bâkî kalan

Pâdişâh aña dirler ki gedâsını gayrı şâha kul itmeye

Alâmet: atâ kerem lutf ihsân Ankâ-tab’ deryâ-dil adâlet sehâ müstağnì terahhum âdil-i nefs kerem-i şâhâne


Makâm-ı Müstağnî

Agniyâ oldur ola sâhib-kerem

Anlaya dil oldugun Beytü’l-Harem


Agniyâ oldur ki nefsinde gınâ

Hâsıl idüp kenz-i lâyefnâ bula

Fakîr ana dierler ki nefsini fakrdan halâs itmeyüp çeşmi aç ola dünyaca malı dahı olursa fakrdan halâs bulmaz.

Alâmet: hırs tama’ bî-edeb erzel zelîl muhtâc nizâ’ temennâ çerha delk hubb-ı dünyâ kıymet bilmez ömri felaket ile geçe. (Koçoğlu 2012).

Kaynakça


Arslan, Mehmet (1994). Pend-nâme-i Zarîfî, Sivas: Dilek Matbaacılık.

Koçoğlu, Turgut. (2012), “Rusçuklu Zarîfî Ömer Baba ve Manzum-Mensur Tasavvuf Terimleri Lugatçesi: Istılahât-ı Meşâyıh”, Turkish Studies Türkoloji Araştırmaları, Volume 7/3, s. 1751-1776.

Zarîfî Ömer Baba, Istılahât-ı Meşâyıh, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Arşiv Numarası: 1186/2.

Atıf Bilgileri


KOÇOĞLU, TURGUT. "ISTILAHÂT-I MEŞÂYIH (ZARÎFÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/istilahat-i-mesayih-zarifi. [Erişim Tarihi: 14 Haziran 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (ZARÎFÎ) Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi Öğretmen İLHAN SOYLU
Görüntüle
2 PEND-NÂME (ZARÎFÎ) Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi Doç. Dr. Lokman Taşkesenlioğlu
Görüntüle
3 TASAVVUF-NÂME (ZARÎFÎ) Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi Doç. Dr. Lokman Taşkesenlioğlu
Görüntüle
4 HİKÂYE-İ KAN KALESİ (ZARÎFÎ) Zarîfî, Şeyh Ömer Efendi Dr. Öğr. Üyesi ATİYE NAZLI
Görüntüle
5 ŞEMÂ'İL-İ ŞERÎF TERCÜMESİ Ayn-ı Ekber, Şeyh Mehmed Doç. Dr. Erdem Can Öztürk
Görüntüle
6 MAKTEL-İ HÜSEYN / KİTÂB-I KERBELÂ (BEKÂYÎ) Bekâyî, Darendeli Bekâyî Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
7 KISSA-İ ERVE Bilâl Efendi, Oflu Dr. Öğr. Üyesi Tuba Onat Çakıroğlu
Görüntüle
8 DÎVÂN (CEMÂLÎ-İ UŞŞÂKÎ) CEMÂLÎ, Şeyh Seyyid Mehmed Cemâleddin Efendi Dr. Öğr. Üyesi Fazile Eren Kaya
Görüntüle
9 DÎVÂN (HÂMİD) Hâmid, Enderûnlu Mehmed Prof. Dr. İbrahim Halil Tuğluk
Görüntüle
10 DÎVÂN (HİLMÎ) Hilmî, Yusûf-zâde Abdullâh Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
11 EL-KASRU'L-METÎN Fİ TERCEMETİ BUSTÂNİ'L-ÂRİFÎN İshâk, Ebûishâk-zâde İshâk Efendi Dr. Necmettin Azak
Görüntüle
12 DÎVÂN (İZZÎ) İZZÎ, Eşref-zâde İzzeddîn Ahmed Efendi ismail Aksoyak
Görüntüle
13 DÎVÂN (MÜSELLEM) Müsellem, Ebulvefâ Şeyh Ahmed Müsellem Efendi ismail Aksoyak
Görüntüle
14 İNSÂN-NÂME Nazîr/Nazîrâ, İbrahim Nazîr Çelebi Efendi ismail Aksoyak
Görüntüle