Hasan Hâlid’in tasavvuf terimlerini ihtiva eden sözlüğü. Derleme-tercüme niteliğinde hazırlanmış muhtasar bir sözlüktür. Yayımlanma imkânı bulamayan eserin, müellife ait nüsha ile birlikte en az beş nüshası olması gerekirken bunlardan yalnızca ikisi tespit edilebilmiştir. Ahmet Bâdî Efendi, müellif tarafından Adliye Nazırı Abdurrahman Paşa, Mevlânâ Dergâhı postnişini Abdülvâhid Çelebi ve İzmir’de Mevlevi muhiplerinden Hoca İsmail Efendi’ye bu sözlükten birer nüsha verildiğini zikretmiştir (Adıgüzel 2008: 142-143). Mevlânâ Müzesi yazmaları No: 1671’de kayıtlı bulunan ve “abdü’l-Ehad” maddesiyle biten nüsha yarımdır. Gölpınarlı, çelebilik makamına takdim edilen bir eserin yarım olamayacağını, bu noksan nüshanın bir aslının bulunması gerektiğini belirtir (1971: 264). Dolayısıyla bu nüshanın, müellifin Abdülvâhid Çelebi’ye verdiği nüsha olmayıp ondan çoğaltılmış bir nüsha olması gerekir. 279 yapraklık bir deftere varakların arkaları boş kalacak şekilde istinsah edilen nüsha, 18 satır üzere rik‘a hattı ile yazılmıştır.

Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin yazmaları No: 276’da kayıtlı nüsha ise tamdır. 111 yapraklık eser, 20 satır üzere rik‘a hattı ile yazılmıştır. Bu nüshada nefsin mertebelerinin anlatıldığı Etvâr-ı Seb‘a, devrin hükümdarı II. Abdülhamid’in övgüsünü içeren Mehâmid-i Hazret-i Pâdişâhî başlıklı bölümlerin ardından bir mukaddime ile tasavvuf terimlerinin yer aldığı asıl bölüm gelmektedir. Eserin son kısmında ise sufilerin ve şairlerin dilinde hususi manalara gelen ebru, çeşm, meyhane, saki, şarap gibi terimler ayrıca ele alınmıştır (Başpınar 2014).

Hasan Hâlid, sözlüğünü hazırlarken istifade ettiği kaynakların her biri için bir kısaltma belirleyerek eserin mukaddimesinde bunları zikretmiş ve tercüme ittiği maddelerin ilgili yerlerinde çoğu zaman bu kısaltmaları kullanmıştır. Bu kaynaklar Cürcânî’nin Târifât, İbn Arabî’nin Istılâhât, Kâşânî’nin Istılâhât, İsmail-i Ankaravi’nin Mesnevî-i Şerif Şerhi, Kaside-i Tâiyye Şerhi, Minhâcü’l-Fukarâ; Ahmed Ziyâeddin-i Gümüşhânevî’nin Câmiu’l-Usûl, Muhammed Lâhicî’nin Gülşen-i Râz Şerhi ve Şeyh Sadeddin Nakşibendî’nin Hall-i Rumûz adlı eserleridir.

Müellif, “Istılâhât-ı Meşâyıh” tamlaması ile eserin yazıldığı 1310/1894 yılını cevher tarih olarak belirtmiştir. Ayrıca tasavvuf ıstılahlarını müstakil olarak ele alan sözlük niteliğinde ve elifba tertibine göre hazırlanmış bir sözlük bulunmadığını iddia eder. Eserde 850 civarında terim bulunmaktadır. Açıklamalar ise kısa tutulmuş, terimlerin çok azında örnek beyitlere yer verilmiştir.

Istılâhât-ı Meşâyıh, başka sözlüklere de kaynaklık etmiş olmalıdır. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’nde yer alan fakir, insân-ı kâmil ve şevk gibi tasavvuf terimlerinin izahında doğrudan bu eserin ismini zikretmektedir. Ancak bazı yerlerde eserin adını anmadan terimleri açıklamakla birlikte her iki sözlüğün ilgili yerleri karşılaştırıldığında kimi izahların da Istılâhât-ı Meşâyıh’tan alındığı görülmektedir.

Eser üzerinde müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Selami Şimşek Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü adlı bir eser hazırlamış ve çalışmasında bu sözlüğün maddelerinin esas almış, yeni maddelerle genişletilmiş ve zenginleştirilmiş bir tasavvuf sözlüğü meydana getirmiştir. Şimşek’in bu çalışmasında Hasan Hâlid’in sözlüğündeki Mehâmid-i Hazret-i Pâdişâhî ve Mukaddime bölümlerine yer verilmemiş, hangi maddenin Istılâhât-ı Meşâyıh’tan alındığı da belirtilmemiştir.

Müellifin biyografisi için bk. “Hâlid, Hasan Hâlid Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/halid-hasan-halid-efendi