Ahmed-i Rıdvân’ın, Ahmedî’nin aynı adlı eserine nazire olarak kaleme aldığı mesnevisi. İskender-nâme, Makedonyalı Büyük İskender’le (MÖ 356-323) Kur’an’da kendisine “güç, imkân” verildiği (Kehf Suresi 83-97) ifade edilen Zülkarneyn’i, “İskender-i Zülkarneyn” adı altında tek bir kişilik üzerinden anlatır. Eserde İskender’in savaşları, aşkları, maceraları yanında çeşitli konularda ansiklopedik bilgi de verilir.

II. Bayezid (ö.1512) adına nazmedilen İskender-nâme  906/1500’de bitirilmiştir. Ahmed-i Rıdvân eseri “hatiften gelen bir sesin ona bu dünyada adını unutturmayacak güzel bir eser bırakmasını telkin etmesi” nedeniyle kaleme aldığını belirtir. Fâʽilâtün fâʽilâtün fâʽilün kalıbıyla yazılan eser 8304 beyitten müteşekkildir.

İskender-nâme’nin biri Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi M. Con Nu. B. 20’de, diğeri Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Agâh Sırrı Levend Yazmaları, Nu. 369/3’te olmak üzere iki nüshası bilinmektedir. İkinci nüsha Hayatî mahlaslı bir şaire kayıtlı olarak görünmektedir. Ancak yapılan çalışmalar neticesinde Hayatî’nin Ahmed-i Rıdvân geçen yerleri Hayatî olarak değiştirip eseri kendisine mal etmek istediği anlaşılmıştır. Ahmed-i Rıdvân, İskender-nâme’yi kaleme alırken Türk edebiyatında bu türün öncüsü Ahmedî’yi örnek almış, bazen beyit beyit onu takip etmiş bazen de çeşitli ekleme ve çıkarmalar yaparak eserini vücuda getirmiştir. Eser Ahmedî’nin İskender-nâme’sine benzer şekilde “mukaddime”, 17 “destan” ve “hatime” olmak üzere 19 bölüm hâlinde düzenlemiştir. Eserlerde ana hikâye aynıdır (Konu özeti için bk. Ahmedî'nin İskender-nâme'si). Bu sebeple aşağıda sadece iki eser arasındaki farklara temas edilmiştir:

Mukaddime: Rıdvân’da 336 beyit tutan bu kısım Ahmedî’de 306 beyittir. İki eser arasında bu kısımdaki en önemli ayrılık devrin hükümdarına övgü ile sebeb-i telif kısımlarının Ahmedî’de olmayışıdır.

2. Destan: Bu destanda Rıdvân, Ahmedî’den üç noktada ayrılır. İlkinde İskender dünyaya gelince Feylekûs yanına yaşlı bir üstadı çağırıp şehri süslemesini emreder ve böylece şenlikler için hazırlık yapılır. İkinci ayrılık İskender’e Zülkarneyn lakabının verilme nedenleriyle ilgilidir. Rıdvân’da bu lakabın verilmesinin bir nedeni de Arapların 30 yıla “karn” demeleridir. Üçüncüsü ise Feylekûs’un ölümüne yakın İskender’i çağırıp tahtı ona bıraktığını söylemesidir. Bu hususlar Ahmedî’de zikredilmez.

3. Destan: Ahmedî’ye göre İskender dört hakimden âlemin esas maddesini sorar. Aristo asıl maddenin ateş, Bukrât hava, Eflâtûn su ve Sokrât toprak olduğunu söyler. En son Hızır ortaya çıkar ve her şeyin aslının tanrı olduğunu anlatır. Rıdvân’a göre ise İskender hakimlerden “Hakk”ı sorar. Onlar da Hakk’ın yüceliğinin tarife sığmayacağını, onu kendisinden başka kimsenin bilemeyeceğini söylerler. Sonra Hızır gelir ve Hakk’ın “Kadîm”, ondan başka her şeyin ise “hâdis” olduğunu anlatır.

6. Destan: İskender-Gülşâh aşkının anlatıldığı destanda iki şair arasında bazı farklılıklar göze çarpar. Buradaki ilk farklılık hikâyedeki gazellerdedir. Gazellerin sayısı Ahmedî’de 6, Rıdvân’da ise 10’dur. İkinci ayrılık hikâyenin sonundadır. Ahmedî’de Gülşâh babası Zeresb’in inadı kırılmayınca İskender’e kaçar ve âşıkların kavuşması ancak böyle gerçekleşir. Zeresb de sonra teslim olur. Rıdvân’da ise İskender ikinci kez dünürcü olarak Aristo’yu gönderir ve nihayet Zeresb ülkenin ileri gelenlerinin de onayıyla Gülşâh’ı vermeye razı olur. Diğer taraftan Rıdvân hem İskender-Gülşâh hem de İskender-Şehrbânû hikâyesinde aşkı ve âşıkların vuslatını dünyevi bir karakterde anlatır. Bu kısımlar Ahmedî’de tasavvufi bir hava içinde verilmiştir.

15. Destan: Bu destan muhtevası itibarıyla oldukça önemlidir. Ahmedî destanda İskender sonrası tarihi anlatırken Hz. Muhammed’den söz eder ve bu kısma Türk edebiyatının ilk mevlidini yerleştirir. Söz konusu mevlit Rıdvân’da yoktur. Destanı önemli kılan bir başka husus ise Osmanlı tarihidir. Rıdvân daha önce Ahmedî’nin Emir Süleymân’a kadar anlattığı Osmanlı tarihini başlangıçtan II. Bâyezîd zamanına kadar getirir.

17. Destan: Destanda dikkati çeken farklardan biri İskender’in öleceğini öğrenince kendisi için bir mersiye söylemesidir. Bu mersiye Ahmedî’de yoktur. Başka bir fark ise Ahmedî’de düşünürlerin söylediği 16 mersiye ayrı ayrı verilirken Ahmed-i Rıdvân’da sadece Sevlun’un mersiyesinin yer almasıdır. İskender, Rıdvân’ın anlattığına göre ölmeden hemen önce “Tanrı bir, Dâvud’u haktır.” şeklinde şehadet getirmiş ve ruhunu öyle teslim etmiştir. Ahmedî’de böyle bir bilgi yoktur.

Hatime: Rıdvân’ın eserinin sonunda “Târîh-i İskender-nâme”, “Der-Hatm-i Kitâb Gûyed” ve “Âhir-i Kitâb” başlıkları yer alır. Şair burada eserin ne zaman, kimin için ve nasıl yazıldığını anlatır. Bu son kısımda iki şair birbirinden ayrılır.

Buraya kadar destanlar hâlinde verilen farklar dışında eserin geneli için söz konusu olan başka farklar da vardır. 6. destanda sözü edilen 10 gazel dışında Ahmed-i Rıdvân’da Ahmedî’den farklı olarak 9 gazel daha vardır. Ahmedî’de ön planda Aristo varken Rıdvân'da onun yerini Eflâtûn almıştır. Bir başka farklılık eserde çeşitli vesilelerle zikredilen sayılarla ilgilidir. Örneğin Ferîdûn, oğlu İrec'in intikamını alması için torunu Menûçehr’e Ahmedî’ye göre 600 bin, Rıdvân’a göre ise 800 bin asker verir. Lührâsb’ın Ahmedî’de padişahlığı 120 yıl, Rıdvân’da 130 yıldır. Ahmedî, İskender’in 14 yıl, Rıdvân 22 yıl padişahlık yaptığını söyler vs. (Avcı 2014: 176-193).

Ahmed-i Rıdvân’ın İskender-nâme’si ilk kez Agâh Sırrı Levend tarafından “Bilinmeyen Eski Eserlerimizden: Ahmed Rızvân’ın İskender-nâmesi” başlıklı bir yazıyla ilim âlemine tanıtılmıştır (1951). Levend, daha sonra Ahmed-i Rıdvân’ın eserinin bir diğer nüshası olduğu anlaşılan Hayâtî’ye atfedilen İskender-nâme’yi konu ettiği bir yazı (1952) daha yayımlamıştır. İsmail Ünver, doktora tezinde Rıdvân’ın İskender-nâme’sine geniş yer ayırmış (1975), eserdeki Osmanlı tarihine ait kısmı yayımlamıştır (1979). Araştırmacı, eser hakkında Ahmed-i Rıdvân (Hayatı, Eserleri ve Edebi Şahsiyeti) adlı doçentlik çalışmasında (1982) ve “Ahmed-i Rıdvân” (1986) başlıklı makalesinde de bilgi vermiştir. İskender-nâme 2013 yılında İsmail Avcı tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış, bu tez 2014 yılında kitap olarak yayımlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Ahmed-i Rıdvân, Rıdvân, Ahmed Beg”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. TEİS. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmedi-ridvan