Himmet-zâde Abdullah Efendi'ye ait ilâhilerin toplandığı divançe. Eserin, tespit edilen nüshaları arasında en çok ilâhi ihtiva eden nüshası, 18 adet ilâhi ile Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, Muzaffer Ozak Koleksiyonu, no. I-951’de kayıtlı “Himmet-zâde Mecmûası” içerisindedir.

Eserinde “Derviş Abdullah”, “Abdullah” ve “Abdî” mahlaslarını kullanan Abdullah Efendi’nin ilâhilerindeki hâkim tema, genel itibariyle münacat ve na’t türündedir. Bu türlerin dışında şairin şahsî fikirlerini ortaya koyduğu ilâhileri de mevcuttur. Dîvân-ı Nu’ût’un mukaddimesinden anlaşıldığı üzere Bolulu Himmet Efendi, oğlu Abdullah Efendi’ye daima Hz. Peygamber’in na’tini söylemesini öğütlemiştir (İslamoğlu 2003:59-60). Bu sebeple “Hz. Muhammed sevgisi”, bir tema ve poetika olarak şairin diğer eserlerindeki gibi İlâhiyyât’ında da mühim bir yer tutmaktadır. İlâhiyyât’taki “Ravzana çün yüz süren bulur emân” mısra’ıyla başlayan meşhur istişfa, döneminde rağbet gören şiirlerdendir.

Babası Himmet Efendi’nin terbiyesiyle büyüyen ve onun rahle-i tedrisinden geçen Abdullah Efendi, babasına duyduğu minneti “Ben gulâm-ı kemterîn-i âstân-ı Himmet’em” mısra’ıyla dile getirdiği gibi “Hânkâh-ı Himmet’e gel Himmet’e” nakaratlı ilâhisiyle de bir Himmetiyye davetkârı olarak karşımıza çıkar.

İlâhiyyât’taki ilâhilerin kimler tarafından hangi makamlarda bestelendiği, eserin bazı nüshalarının derkenarlarına düşülen kayıtlardan ve şairin ilâhilerinin bulunduğu mecmûalardan öğrenilmektedir. Ankara Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi ve Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshaların derkenarlarından anlaşıldığı kadarıyla Abdullah Efendi’nin 13 ilâhisi, başta Çâlâk-zâde Şeyh Mustafa Efendi olmak üzere Yûsuf Çelebi ve Dede Efendi tarafından Tâhir, Mâhûr, Nevâ, Sabâ, Arazbâr, Hisâr, Segâh, Dügâh, Irâk ve Evc makamlarında bestelenmiştir. Öte yandan Abdullah Efendi de kendisine ait iki ilâhinin bestekârlığını yapmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde yer alan bir mecmûadaki kayda göre ise Buhûrî-zâde Itrî Efendi, Abdullah Efendi’nin yukarıda zikredilen istişfasını Sabâ makamında bestelemiştir (Tokdemir 2006:101).

Eserde aruz veznin bilhassa “fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün” ile “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbı tercih edilmiştir. Kimi ilâhilerde ise 8’li hece ölçüsü kullanılmıştır. 

İlâhiyyât’taki şiirlerin bir kısmı Sadeddin Nüzhet Ergun tarafından yayımlanmıştır (Ergun yty: I/174-175; Ergun 2017:192-193, 238, 250, 268, 289, 358-359, 366, 370-371, 376-377). İlâhiyyât’ın tenkitli metni Yunus Emre Varol tarafından hazırlanmıştır (Varol 2022:157-190).

Şairin biyografisi için bk. “Abdî, Himmet-zâde Şeyh Abdullah Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdi-himmetzade