Mehmed Atâ’nın Mekteb-i Sultânî’de okutulmak üzere hazırlanmış edebiyat antolojisi niteliğinde dört ciltlik eseri. İktitâf’ın, birinci ve ikinci bölümü 1313/1895'te, üçüncüsü 1316/1888-99’da, dördüncü bölümü 1321/1903-4’te İstanbul'da basılmıştır.

Mehmed Atâ, Mekteb-i Sultânî’sinde edebiyat öğretmeni olarak çalışırken Müdür Abdurrahman Şeref Bey’in talebi üzerine ders kitabı olarak kullanılması gayesiyle yazdığı eseri, antolojik mahiyetinin yanı sıra Türk edebiyatı tarihi bakımından da Türk eğitim tarihinde kıymetli bir yer kaplar. Yazar, eserin ön sözünde “Mütalaa-i Asar” başlığı altındaki yazısında, eser incelenme yöntemlerine dair bilgiler vermiştir. Eserde ifade edilen bilgiler, kolaydan karmaşığa doğru bir seyir izler (Sipahi 2015: 108).

Eser; şair ve yazarların biyografileri, okuma-yazmaya ilişkin okuma parçalarının olması, şiirlerin vezinlerinin eklenmesi, Türk edebiyatına dair fikirler içermesi, Batı edebiyatından sanatçıların eser tercümelerine yer verilmiş olması ile dikkat çekicidir. Bütün bunların temelinde eserde Türkçenin doğru kullanımına katkı sağlayacak bir kitap olmasına önem verilmiştir.

Eser, hem II. Abdülhamîd devrinin İslami ve siyasî ideolojisini yansıtan (II. Abdülhamid’e yazılmış sitâyişler; tevhîd, na’t vb.) hem de bilimsel faaliyetlerin önünü açan izler taşır. Çağının ders kitaplarından farkı ise okuma-yazma eğitimlerinin bulunması, Türk dilini ve kurallarını, pedagoji teknikleriyle öğretme yöntemlerini kullanması ve Türkçe eğitimin Arapça ve Farsçadan ayrı tutularak yapılması gerektiğini belirtmesidir.

Sözcüklerin sarf ve nahiv bilgilerini Arapçaya ve Farsçaya ait kural ve Türkçe kullanımlarını göstermesi ile alanında ayrı bir yere sahiptirr. Öğrencilere okutulacak metinlerde parantez içlerine öğretmenin uygulaması gereken yollar iliştirilmiştir. Bu yönüyle öğretmenin kolaylıkla faydalanabileceği kılavuz kitabı olduğunu açıkça gösterir. Ayrıca metin tamamlama tekniğinin kullanılması ile de eserin alanında tek olduğunu gösteren bir diğer emare olduğunu söylemek mümkündür (Sipahi 2015).

Eserin ilk bölümü (1313/1895) Mekteb-i Sultânî’nin 3. sınıfı için hazırlanıp 55 metne yer verilmiş olsa da sonraları 40’a indirilmiş, çeşitli baskılarda farklı değişikliklere gidilmiş, 7 kez basılmıştır.

Eser, nazım-nesir birçok eser örneği ile karşımıza çıkmaktadır. İktitâf'ta Tevfik Fikret - Hasan’ın Gazası (şiir), Mehmed Emin - Kurân-ı Kerim (şiir), Âkif Paşa - Mersiye (şiir), Recaizade Mahmud Ekrem - Mülahazat-ı Mütenevvia (nesir), Tevdid (şiir), Ebuzziya Tevfik - Nuşirevan ile Büzürc-mihr Arasında Muhavere-i Hikemiyye (nesir), Muallim Naci - Kuzu (şiir), Ömer’in Çocukluğundan (nesir), Nabi - Hayriye (şiir) Abdülhak Hamid - Mezaristan (şiir), Jean Jacques Rousseau/müt: Edhem Pertev Paşa - Hayat (şiir), Bâkî - Evsâf-ı Cemîle-i Ecdâd-ı Şehinşâhî (şiir), Victor Hugo - Çocuklara Nutuk (şiir), Mehmed Atâ - İyilik (nesir) vb. olmak üzere eski-yeniye ve Batı’ya dair birçok güçlü şahsiyet sunulduğu görülür. Diğer bölümlerde bu yazar ve şairlerin sayısı yer yer artırılmış, eksiltilmiştir. Mütercimi bilinmeyen pek çok metnin de çevirisini Mehmet Atâ kendisinin yaptığını belirtmiştir (Karagöl 2012). İkinci bölüm 4. sınıflar için hazırlanmış olup 5 baskı yapmış ve bu bölümde 52 metin parçasına yer verilmiştir. Anlamı bilinmeyen kelimeler bölümü eklenmiş, kompozisyon parçalarına da yer verilmiştir. Üçüncü bölüm (1316) ise 5. sınıflar için hazırlanarak 4 baskı yapmıştır. Görüldüğü üzere baskıları çok olan eserin her baskısında değişikliklere gidilerek niteliği artırıldığı söylenebilir. Son bölüm olan 4. bölüm ise (1321) iki defa basılmış, 34 metin parçasını içermektedir (Karagöl 2012: 143-148).

Eser, divan edebiyatı, Tanzimat edebiyatı, Servet-i Fünun edebiyatı ve Millî edebiyatın yanı sıra tercümeler yoluyla İngiliz edebiyatı, Fransız edebiyatı, İran edebiyatının antolojik ve derleme seçkisi denebilir. Eserde şiir örnekleri baskın olmasının yanı sıra hikâye/manzum, hikâye, hatıra, deneme, sohbet, gezi yazısı, makale, roman, atasözleri / özdeyiş, nutuk ve niyografi vb. metin türü örneklerinden hepsine rastlamak mümkündür (Sipahi 2015: 92).

Eser üzerine Habibe Yastıkcı Karagöl’ün (2012) Mehmed Atâ: Hayatı, Eserleri ve İktitaf adlı çalışması ve Sezaver Sipahi Çapcı’nın (2014) Mehmet Ata Bey’in İktitâf Adlı Ders Kitabının Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Açısından Analizi adlı yüksek lisans çalışmaları bulunmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. “Mehmet Atâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-ata