Ali Kemal’in roman türünde yazdığı ilk eser. Malumat'ta tefrika edildikten sonra aynı yıl içinde kitap olarak yayımlanmıştır. Yazar, Halep’te sürgünde iken kendi hayatından esintiler eşliğinde kurguladığı eserle aynı zamanda “vaaz [vermeye] ve felsefe [yapmaya] kalkışmak” istediğini kaydetmiştir. Ali Kemal gerek birçok müteferrik makalesinde gerekse kitaplarındaki yazılarında realist ve natüralist yazarların eserlerinden bahisle onların beslendikleri felsefi yaklaşımlara dair izahat vermiştir. Onun realist ve natüralist edebiyat anlayışlarına yakın durduğu anlaşılmaktadır. Kaleme aldığı eseri de yine bu dikkatler eşliğinde ortaya çıkmıştır. Kitabın önünde yer alan “İfade-i Muharrir” başlıklı yazının satır aralarından anlaşıldığı üzere “tarih [nasıl ki] mirat-ı beşeriyyet” ise roman da toplumu ve ferdi yansıtacak bir ayna vazifesini görecektir. “Kalemi fikri[n] tervic” etmesini arzulayan yazar eserini de bir tür toplumsal eleştiri metni olarak değerlendirir. Anlatıcının olaylar ve kişiler karşısındaki aşırı duygusal tavrı, iyi ve güzel olanın yanı başında tezahür eden kötülük ve çirkinlik Ali Kemal’in ilgili yıllarda edebiyat dünyasında hâkim olan melankoli ve karamsarlık duygularının tesiri altında olduğunu gösterir. İki Hemşire’de yazar anlatıcı dört beş yıl öncesine ait bir hatırasını anlatarak olay örgüsünü tasvir etmeye başlar. Nisan ayının güneşli bir gününde iki farklı aile ile karşılaşır. İlkinin kızları 16-17 yaşlarında, sarışın, hâli vakti yerinde ve gayet mutlu olarak görünürler. İkinci ailenin esmer kızları on dört on beş yaşlarındadır. Bu kızlar öncekilerin aksine daha mağdur ve perişan bir hâldedirler. Serbest davranışları da ahlaki açıdan düşkün olduklarını izhar etmektedir. Birbirleriyle zıtlık arz eden bu genç kızlar, anlatıcının tabiatın kendisinde bulunan zıtlıklar ve toplumsal hayatta görülen çelişkiler üzerine derin düşüncelere dalmasına sebep olur. Anlatıcı bir yıl sonra davetli olduğu bir eğlence esnasında müreffeh bir yaşamın izlerini taşıyan sarışın kardeşlere tesadüf eder. Hâlâ mutlu ve ışıl ışıldırlar. Büyük olanıyla edebiyat ve İstanbul hakkında sohbet edip dans ederler. Bütün gece genç kızın tesiri altında eğlenir. Gece sona erip eve döndüğünde bu sefer bir yıl önce karşılaştığı sefalet içindeki esmer kızlar aklına gelir.

Baloda karşılaştığı kızların “saadeti nazarı[n]da parladıkça o sefalet zihni[n]de tecessüm ediyordu.”. Bu kızları bulmak için işret âlemlerinin ve hafif meşrep kadınların bulunduğu mekânların müdavimi olan bir arkadaşından yardım ister. Sarışın ve esmer kardeşler birbirleriyle nasıl zıt karakterlere sahiplerse anlatıcı ve arkadaşı da zıt mizaçlı iki kişidir. İlki “alâm-ı dünyaya sabr ile tevekkül ile mukabele eylemeliyim, huzuzâtı seyyiâtta değil hasenâtta aramalıyım” fikrindedir. Arkadaşı ise aksine içki içerek ve düşkün kadınlarla birlikte olarak gününü geçirme düşüncesindedir. Arkadaşının yardımıyla esmer kardeşleri bulduğunda sefil ve ahlaksız bir batakhaneye düştüklerini görür. Düşkün kızları bulmak için geçilen sokaklara dair yapılan realist tasvirler aynı zamanda muhitin sefaletine de ayna tutmaktadır. Mekânlar ve hikâye kişileri arasında ilişki kurulur. Balo salonu ve batakhane zıtlığı kişilerin seciyesinde olan karşıtlığı resmeder. Romanın arta kalan kısmı yukarıda işaret edilen zıtlıklar üzerine kurulur. Bir tarafta temiz ve ahlaki bir hayat, diğer tarafta türlü yönleriyle olumsuzluklara batmış bir yaşam tarzı... Sarışın kardeşler düzenli ve mutlu bir hayat kurmayı başarmışken esmer kardeşler ise biri kürtaj olduktan diğeri de verem olduktan sonra hayata veda ederler. Olay örgüsünün temelinde yer alan bir hususiyet dte determinist felsefenin getirdiği bakış açıdır. Tabiatta olduğu gibi toplum hayatındaki olgular da belirli prensipler dahilinde deveran etmektedir.

Ali Kemal'in yazdığı romanla birlikte yenileşme devri Türk edebiyatında tebarüz eden yeni bir gerçeklik anlayışını uygulamaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Bahsi geçen bu gerçeklik anlayışının roman kişileri ve çevreleri arasındaki dolaylı etkileşimi işlemiş olması ve toplum hayatındaki zıtlıklara dikkat çekmiş olması devri için de yeni bir bakış açısının dışavurumudur.

Yazarın biyografisi için bk. “Ali Kemal”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-kemal