Osmanlı son dönem âlim, şair, sufi devlet adamlarından Kureyşi-zâde Mehmed Fevzî Efendi’nin 1309/1891-92’de Edirne naibi iken kaleme aldığı mevlid türündeki eseri. Fevzî Efendi’nin belirttiği üzere eserin tam adı “İcmâlü’l-Kelâm Fî Mevlidi’n-Nebiyyi Aleyhi’s-Selâm”dır. En kısa mevlid metinlerinden biri olan eser, 87 beyitten müteşekkildir. Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i ve diğer pek çok mevlid gibi aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” kalıbıyla ve mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Muhtasar bir mevlide duyulan ihtiyacı gidermek amacıyla kaleme alınan eser, mensur bir mukaddime ile başlamaktadır. Söz konusu mukaddimede Fevzî Efendi, mevlidin adı, yazılış tarihi ve nedeninden son olarak da neşrettiği diğer eserlerinden bahsetmektedir.

Mukaddimenin ardından esere, -klasik mesnevilerde olduğu gibi- besmele ile başlanmıştır. On altı beyitten oluşan ilk bölümde mevlid okutmanın faydaları üzerinde durulmuş ve söz konusu eseri yazana dua istenmiştir. İkinci bölümde on beş beyit ile Hz. Peygamber’in nesebi, ecdadı, Recep ayının ilk Cuma gecesi ana rahmine düşmesi ve bu geceyle birlikte gerçekleşen hadiseler; otuz beş beyitten müteşekkil üçüncü bölümde ise Hz. Amine’nin Hz. Peygamber’e hamile kalması ve Hz. Peygamber’in doğumu ile bu esnada gelişen olağanüstü olaylar anlatılmıştır. Bu bölümün ardından eser, altı beyitlik bir “merhaba” faslı ve on üç beyitlik bir münacat ile bitirilmiştir (Âşık 2013: 86-91).

İcmâlü’l-Kelâm’da konular/bölümler isimlendirilmemiştir. Yalnızca mevlidin sonunda yer alan dua kısmı “Münâcât” adıyla ayrı bir başlık olarak verilmiştir. Bölümler arası geçişler, “Salâvat” getirilmesini isteyen “Ravza-i tâb-nâkine her subh ü şâm / Eyle takdim es-salâtü ve’s-selâm” beytiyle yapılmıştır. Esas konuya geçişte ise vasıta olarak “Gel icâbet gülşeninde râyiha / Koklayalım okuyup da Fâtiha” beyti kullanılmıştır.

İcmâlü’l-Kelâm, muhtasar bir mevlid olması sebebiyle klasik mesnevilerde görülen tevhid ve na’t bölümleri kısa tutulmuş ve birer beyitle geçiştirilmiştir. Bununla birlikte bazı konulara da hiç değinilmemiştir.

Didaktiktik-lirik bir üsluba sahip olan eser, herkesin okuyup anlayabilmesi için sanat endişesinden uzak anlaşılır bir dil ve akıcı bir ifade tarzı ile kaleme alınmıştır.

1310/1891-92 tarihinde Abdullah Efendi Matbaası’nda basılan eser, ilk olarak Fevzî Efendi’nin diğer Türkçe mevlidleri ile birlikte (Uzun 2007), daha sonra müstakil olarak yayımlanmıştır (Âşık 2013).

Şairin biyografisi için bk. “Fevzî, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fevzi-mehmed-mdbir