Gelibolu ve Kahire Mevlevihaneleri Şeyhi Hüseyin Azmî Dede tarafından kaleme alınmış, sözün muhataba uygun şekilde söylenmesinin gerekliliğini izah eden risale. Müellif ve eserleri hakkında bilgi veren klasik biyografi kaynaklarında zikredilmeyen risalenin Hüseyin Azmî Dede’ye aidiyyeti, müellifin Nuhbetü’l-Âdâb ve Tatbîk adlı risalelerindeki atıflar vesilesiyle anlaşılmıştır (Arpaguş 2014: 41). Risale, Prof. Dr. Hikmet Atik tarafından tespit edilen 1932 tarihli bir mecmûada yer almaktadır. Müstensihi bilinmeyen bu mecmûada Hüseyin Azmî Dede’nin Sâz u Terâneye Dâir, Tatbîk, Temdîdü’l-Hayât ve Mîzânü’l-Edyân adlı risaleleri de mevcuttur.

Îcâbü’l-Kelâm, 16-19 arası muhtelif satırlar halinde rika hatla yazılmış, 8 varaktan müteşekkil mensûr bir eserdir. Kesin olmamakla birlikte müellifin risale telifine ömrünün son yıllarında ağırlık vermesi nedeniyle telif tarihinin 19. yüzyıl sonu olarak belirlenmesi mümkündür (Arpaguş 2014: 36). Müellif eserin yazılış amacını nassların hikemiyyâtına vakıf olmayanların lafızları eğri bir anlayışla anlamamasını sağlamak olarak açıklar. Risaleyi akla muvafık bir surette yazdığını söyler (Mecmûa 1932: v.6). Metinde ilk olarak zaman ve şartların değişmesiyle insanların yaşayış ve anlayışlarında gerçekleşen farklılıkların göz önünde tutulmasına ve buna binâen yeni eserlerin yazılmasına yönelik ihtiyaca vurgu yapılmıştır. Telif edilmesi elzem görülen eser özgün olabileceği gibi önceden yazılmış eserleri izah eden bir şerh de olabilir. Bu noktada eser telifinde önemli olan husus -risalenin temel tezine uygun bir şekilde- muhataba uygun kelimelerin, örneklerin, üslubun ve izahın tercih edilmesidir. Müellif bu fikrini zaman, coğrafya ve toplumsal farklılıkların metinleri anlamadaki rolünü örneklendirerek temellendirir. Ona göre bedevî topluluklarda ifrat noktasına varan müjde ve uyarı ifadeleri -duygu merkezli yaklaşımla- olumlu etkiye yol açarken akıl merkezli düşüncenin egemen olduğu toplumlarda aynı ifadeler mübalağayla tavsif edilebilir (Mecmûa 1932: v. 7). Hüseyin Azmî Dede Kur’ân-ı Kerim’de geçen “Harîr”, “Lü’lü’”, “Mercân” ve “Yâkût” gibi kavramları ilk muhatapları için maruf addedilmeleri ve yaşadıkları zaman diliminde muteber olmaları yönüyle zikreder. Müellife göre bu kavramlar asıl değil teferruât kabîlindendir. Muhatap kitleye aslın aktarılması esnasında teferruât zamanın, coğrafyanın ve muhatabın şartlarına göre izah edilmelidir. Zira ilim tahsili arttıkça kuvvede olan isti‘dâdın tezahürüyle nassların anlaşılma biçimi farklılaşmaktadır (Mecmûa 1932: v. 7).

Risalenin son bölümü “Teşebbüh” kavramının doğru anlaşılması konusuna ayrılmıştır. Yeme, içme, giyinme, uyuma gibi beşerî hallerde diğer din mensuplarına benzeme durumunun sorgulanamayacağı ifade edilir. Yemek esnasında konuşmak ya da konuşmamak, şapka takmak, musâfaha, ta‘zîm için şapka çıkarmak, eşya üzerine -mücessem olmamak şartıyla- resim ve suret yapmak müellifin teşebbüh konusunda ele aldığı bahislerdendir.

Îcâbü’l-Kelâm’da Hüseyin Azmî Dede’nin diğer risalelerine benzer şekilde zengin kelime dağarcığını yansıtan, bağlaçlarla bağlanmış uzun cümlelerle örülü bir metin inşa ettiğini söylemek mümkündür. Risalelerini genellikle yaşadığı dönemde tartışma meselesi haline gelen konular çerçevesinde kaleme alan müellifin Îcâbü’l-Kelâm’da da farklı güncel konulara temas ettiği görülmektedir. Zaman zaman bağlamı takip etme güçlüğü yaşatan bu ifade tarzı müellifin konuyla irtibatlı gördüğü her hususu aktarma çabasıyla ilişkilendirilebilir.

Mecmûada yer alan ve henüz neşredilmemiş olan risaleler tarafımızca neşre hazırlanmaktadır.

Şairin biyografisi için bk. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azmi-huseyin-azmi-dede