Bursalı Lâmiî Çelebi’nin (d. 878/1472-3 - ö. 938/1532) Fettâhî-i Nişâbûrî’nin (ö. 852/1448-49) Farsça alegorik eserinden aynı adla yaptığı mensur çeviri. Eser, Fettâhî’nin hem mensur hem manzum versiyonları bulunan Hüsn ü Dil’inin Türk edebiyatındaki ilk çevirilerindendir. Yazılış tarihi kaynaklarda belirtilmediği gibi eserin içinde de buna dair bir bilgi mevcut değildir. Ancak şairin 918/1512-13’te yazdığı Ferhâd u Şîrîn mesnevisinin “sebeb-i telif” kısmında eserlerini sayarken Hüsn ü Dil’den de bahsetmesi yazılış tarihi tespit etmemizi sağlar. Lâmiî, Hüsn ü Dil’ini 9 Safer 918/26 Nisan 1512 tarihinde tahta çıkan Yavuz Sultan Selim’e sunduğuna göre Ferhad ü Şîrîn’le aynı yılda (918/1512-13) yazıldığı anlaşılmaktadır (Köksal 2003: 12-13). Lâmiî gibi Gûy u Çevgân’ı bir ay içinde bitiren (Levend 1964: 87) bir müellif için bunun zor olmadığı ortadadır.

Lâmi’î’nin Hüsn ü Dil’i, nüshalara göre farklılık gösterse de ortalama 120-130 varak tutarında bir eserdir. Mensur olmakla birlikte mısradan mesneviye kadar, kıt’a, rubai, gazel gibi değişik nazım şekilleriyle yazılmış çok sayıda manzume vardır. Bu sebeple Lâmi’î’nin Hüsn ü Dil’ini “mensur-manzum” karışık bir eser olarak tanımlamak yanlış olmaz.

Kısa bir hamdele ve salveleyle başlayan eser “sebeb-i tahrîr”le devam eder. Takriben yedi varak tutarındaki bu bölümde önce şeyhi Şems-i Ahmed el-Buhârî’ye intisabını anlatan Lâmiî, şeyhine ithafen yazdığı bir gazelden sonra eseri yazma sebebine geçer: Artık dünya işlerinden el etek çektiği bir zamanda eski bir dostu elinde Farsça bir kitapla yanına gelip bu kitabın Türkçeye çevrilmesi gerektiğini söyler. Dostunun teklifini uzlette bulunduğu için kabul etmek istemeyen Lâmiî, ayrıca Türkçenin incelik ve letafetten uzak bir dil olduğunu söyleyerek bu zor bir işi üstlenmek istemez. Sebeb-i tahrîr bölümünün bundan sonrası şairin ve devrinin “dil anlayışı”nı yansıtması bakımından dikkat çekicidir. Arkadaşının ısrarı üzerine tercümeye razı olan Lâmiî’nin bu kabulden sonra Türkçeyle ilgili menfi görüşleri yumuşar, Türk diline itibar edilmediğinden yakınır. Arapça ve Farsça yazılmış birçok eser olduğu hâlde Türk diliyle yazılmış eserlerin gayet az olduğunu eseri, bu sebeple yazmaya karar verdiğini ifade eder. Bu arada eser sahibi Fettâhî’yi de zikreder. “Medh-i Pâdişâh-ı İslâm” başlığı altında Yavuz Sultan Selim’e yazılmış mensur övgüden sonra yine şairin padişaha medhiye olarak yazdığı ünlü Elifiyye Kasidesi'ne yer verir. “Âgâz-ı Kitâb-ı Hüsn ü Dil ve Sıfât-ı Akl-ı Kâmil” başlığıyla hikâyeye geçilen eserde olaylar, hepsi Farsça olan 80 civarındaki bölüm başlığı altında anlatılmaktadır. Hikâye, Fettâhî’nin eseriyle çok az farklılıkla birlikte büyük benzerlik gösterir (Eserin Fettâhî’nin kaynak eseriyle birlikte, Âhî ve Vâlî’nin Hüsn ü Dil’leriyle mukayesesi için bk. Köksal 2003: 28-30). Lâmiî, oldukça kısa tuttuğu “Hâtime-i Kitâb” başlığı altındaki bitiş bölümünde kayda değer bir şey söylemeksizin eserden çıkarılması gereken manadan söz eder ve eserinin okuyanlar için hayırlı ve faydalı olması temennisinde bulunur. Hüsn ü Dil, konu bakımından bütünüyle klasik çift kahramanlı aşk mesnevileri gibidir. Yegâne farkı mensur oluşudur. Eserde Yunan ülkesinin hükümdarı Akl’ın oğlu Dil ile Maşrık hükümdarı Aşk’ın kızı Hüsn arasında geçen aşk maceraları konu edilir (Konu özeti için bk. Vâlî'nin Hüsn ü Dil'i). 

Sehî, Kınalı-zâde ve Beyanî tezkirelerinde, Âlî’nin Künhü’l-ahbâr’ında ve Beliğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ında Lâmi’î’nin Hüsn ü Dil’inden bahsedilmektedir. Diğer tezkirelerde eser isim olarak anılırken Sehî Bey, Lâmi’î’nin, bu eserinde anlatılamayacak kadar çok fazilet ve maarifi bir araya getirdiğini söyler (1325: 50). Mecdî Mehmed Efendi ise Lâmi’î’nin Hüsn ü Dil’ini Fettâhî’nin orijinal eserinden dahi üstün tutar (1989: 432). Devrin padişahı Yavuz Sultan Selim’e sunduğu Hüsn ü Dil ile padişahın takdirini kazanan Lâmiî yüklü bir ulûfe ile ödüllendirilmiştir (İsen 1994: 64; Mecdî 1989: 432). Eserin özgün kısmı olan “giriş” bölümüne nazaran çeviri kısım olan “konunun işlendiği bölüm”ün dili daha sadedir. Bunda, bu bölümün tahkiyeye dayalı olmasının rolü olduğu söylenebilir.

Köksal’ın 70 nüshasını tespit ettiği (2003: 14-16) eser üzerine üç müstakil çalışma vardır. İlki, Alman şarkiyatçı Rudolph Dvorak’ın Fettâhî ve Lâmi’î’nin Hüsn ü Dil’lerini karşılaştırdığı kitabıdır (1889). Ülkü Ayan (1987) ve Abit Şenel (1998) de eserin metnini yüksek lisans tezi olarak hazırlamışlardır.

Lâmiî’nin biyografisi için bk. “Lâmi’î Çelebi, Mahmûd b. Osmân”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lamii-celebi-mahmud-osman