Asıl adı Muhammed Es’ad olan Şeyh Gâlib'in (d. 1171/1757 - ö. 1213/1799) temsilî/alegorik aşk hikâyesi tarzında yazdığı eseri. Şeyh Gâlib, Hüsn ü Aşk’ı henüz yirmi altı yaşındayken 1197/1782-1783’te altı aylık bir sürede yazmış ve eserin son beytinde Kur’ân-ı Kerîm’den iktibas ettiği “onun sonu misktir” anlamına gelen “hitâmuhu’l-misk” (Mutaffifîn Suresi 83/26) ibaresiyle tarih düşürmüştür. Hüsn ü Aşk’ta mesnevi nazım şekli ve aruzun “mef ‘ûlü mefâ‘ilün fe‘ûlün” kalıbı ile yazılmış 2042 beytin yanı sıra her biri altışar bendden oluşan 4 tardiyye de bulunmaktadır.

Klasik mesnevilerdeki gibi mukaddime, hikâye ve hâtime bölümlerini ihtiva eden eserde anlatım tekniklerinden tahkiye ve tasvir kullanılmıştır (Akkuş 2009: 99). Şeyh Gâlib, Allah’ın lütuf ve ihsanları karşısında kendi aczini ve hamdini ifade ederek eserine giriş yapmıştır. Bu bölümün 18 beyitten oluşması, beyit sayısı bakımından Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin girişiyle paralellik gösterdiğinden Hüsn ü Aşk’ın ilerleyen bölümlerinde “Esrârını Mesnevî’den aldım” diyecek olan şairin kendi eseri ile takipçisi olduğu Mevlânâ’nın eseri arasında kurduğu ilişkiyi işaret etmektedir. Gâlib, hamdelenin ardından Hz. Muhammed’in övgüsünü, sıfatlarını, miraç ve mucizelerini içine alan bir naat söylemiş, sonra Mevlânâ ve kendi babası hakkında da övgüde bulunmuştur. Şair, hikâye bölümüne geçmeden önce, “Sebeb-i Te’lîf” başlığı altında bu eseri niçin kaleme aldığını ayrıntılı olarak anlatmış; burada Nabî’nin Hayr-âbâd adlı eseri hakkında edebî tenkitte bulunurken aynı zamanda kendi poetikasını da ortaya koymuştur. Aynı bölümde, bir dost sohbetinde orada bulunanların Nâbî'nin eserinin övgüsünde ileri gittiklerini ve bir benzerinin yazılamayacağını ileri sürdüklerini, kendisinin bu söylenenlere karşı çıkıp söz konusu eseri tenkit ettiğini ve böylece Hüsn ü Aşk’ı yazma yükümlülüğü altına girdiğini söylemektedir. Şair, daha sonra “Âğâz-ı Dâstân-ı Benî Mahabbet” başlığıyla eserin hikâye bölümünü başlatarak önce Benî Muhabbet kabilesinin meclislerini, avları ve baharlarını tasvir etmiş, ardından da asıl hikâyeyi anlatmaya başlamıştır.

Hüsn ü Aşk'ta hikâyenin özeti şöyledir: Benî Muhabbet kabilesinde iki çocuk dünyaya gelir. Bunlardan biri kız diğeri erkektir. Kıza Hüsn, erkeğe Aşk ismi verilir. Kabilenin büyükleri, çocuklar daha beşikteyken onların nişanlanmalarına ve daha sonra birlikte okumalarına karar verirler. Hüsn ve Aşk, Edeb adlı bir okula giderek Molla-yı Cünûn’dan ders alırlar. Orada Hüsn, Aşk’a âşık olur ve kimi zaman bir araya gelip görüşürler. Çocuklar, havanın güzel olduğu bir gün Ma‘nâ adlı bir mesire yerine giderler; orada Feyz havuzunu görüp sofracıbaşı Sühan ile tanışırlar. Sühan, kendileriyle yakından ilgilenir ve onları kavuşturmak için çaba sarf eder. Hayret adlı kişi kendilerini ayırmaya çalışır, fakat onlar Sühan aracılığıyla mektuplaşmalarını sürdürürler. Hüsn’ün dadısı İsmet ve Aşk’ın dadısı Gayret, bu olup bitenlerden haberdar olur. Bu arada Aşk da Hüsn’e âşık olmuştur. Aşk, sevdiği Hüsn’ü kabilesinden istemeye karar verir. Ancak kabile, bu isteğin yerine gelebilmesi için birtakım sıkıntıları göğüslemesi gerektiğini söyler. Diyar-ı Kalb’e doğru devlerle, kuyularla, tehlikelerle dolu bir yolculuğa çıkması ve oradan bir kimyayı getirmesini şart koşarlar. Yolda Aşk, dadısı Gayret ile beraber Dîv tarafından esir alınır; Sühan’ın gelip kendilerine yardım etmesi sonucu kurtulurlar. Daha sonra gittikleri Gam harabesinde Câdû ile karşılaşırlar. Câdû, Aşk’ı elde etmek için büyüye başvurup onları asar. Aşk, Sühan’ın yardımıyla kurtulur; sonra dev, gulyabani ve vahşi hayvanlarla savaşarak Çin sahillerine ulaşır. Aşk, daha önce Sühan tarafından uyarıldığı hâlde, burada gördüğü ve Hüsn’e benzettiği Çin hükümdarının kızı Hüşrübâ’ya âşık olur. Aşk, hem Gayret’in hem de Sühan’ın tüm uyarılarına rağmen Hüşrübâ ile birlikte Zâtu’s-Suver kalesine gider. Daha sonra Aşk, Sühan’ın yönlendirmesiyle kaleyi yakar; kaleyle birlikte Hüşrübâ da dâhil her şey yanar ve ortaya bir hazine çıkar. Hazinede, her şeyin olduğu hâlde Hüsn’ün resminin bulunmadığını gören Aşk, büyük hayal kırıklığı yaşar ve perişan olur. Sühan yaşlı tabip kılığında gelerek onu Kalb hisarına yönlendirir. Aşk ve Sühan, Kalb ülkesine giderek Hüsn’ün sarayına ulaşırlar. Sühan, Aşk’ı Hayret’e teslim eder; Hayret de onu Visâl haremine götürür. Böylece Aşk ile Hüsn birbirine kavuşur (bk. Mum 2018: 87-88).

Gâlib, hikâyeden sonra “Fahriyye-i Şâ’irâne” başlığı altında şairliğiyle övünmüş, poetikasını ortaya koymuş, ardından “hâtime” bölümüyle mesnevisini bitirirmiştir

Hüsn ü Aşk’ın önemini, en veciz biçimiyle Ziya Paşa, “Gelmişdir o şâ'ir-i yegâne / Gûyâ bu kitâb içün cihâne” diyerek anlatmıştır. Eserin mesnevi geleneği içinde farklı bir yeri vardır. Şair, bu farklılığı “bir başka lügat” kullandığını ve bir “özge mâcerâ” anlattığını söylemek suretiyle ifade etmiştir. Şairlerin mesnevide genellikle Nizâmî’nin yolundan gittiklerini vurgulayan Gâlib, kendisinin onlara uymayarak yeni bir yol gözettiğini söylemiştir (bk. Doğan 2007: 402-406). Şair, geleneği yer yer ağır dille eleştirmiş olmakla birlikte ondan yararlanmasını da bilmiş, fakat onu tekrarlama yoluna gitmemiştir. Eserinde, Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnûn ve Sıhhat ü Maraz adlı eserleriyle benzerlikler görülür. Attar’ın Mantıku’t-Tayr, Sühreverdî’nin Munisü’l-Uşşâk ve Mevlânâ’nın Mesnevî'sinin de bu eser üzerindeki etkileri gözle görülür düzeydedir. Gâlib, özellikle Mesnevî etkisini, “Esrârını Mesnevî’den aldım / Çaldım velî mîrî malı çaldım” diyerek açıklamıştır. Onun masal unsurlarından yararlanıldığı da açıktır. Şair, bu etkileri kendi sanat kudretiyle birleştirerek bir şaheser ortaya koymuştur.

Hüsn ü Aşk’ta tasavvufi ve âşıkane birçok soyut kavram istiare ve teşbihin sağladığı geniş imkânlarla somutlaştırılmış, sâlikin seyr ü sülûkta karşılaşacağı veya yaşayacağı süreçler temsilî/alegorik tarzda tahkiye edilmiştir. Şairin yakın dostu Pertev'in Hüsn ü Aşk’ın Gâlib’in kendi seyr ü sülûkünden hareketle yazılmış bir eser olduğu yönündeki değerlendirmesi de bu noktada önem kazanmaktadır (Gürer 2000: 213). Sebk-i Hindî’nin en önemli örneklerinden biri olan eserde tasavvufi kavramların çok yoğun kullanılması, daha da önemlisi bu kavramların birer istiareye dönüştürülmesi, birbirinden zarif, ince ve özgün hayallere, tezat sanatının insanda hayranlık uyandıran başarılı örneklerine, mübalağalara, orijinal teşbih ve istiarelere çok fazla yer verilmesi gibi pek çok özellik bu üslûba ait özellikler olarak öne çıkmaktadır (bk. Mum 2018: 89-93).

Gâlib'den sonra Refî-i Âmidî Cân u Cânân, İzzet Molla Gülşen-i Aşk adlı eserleriyle Hüsn ü Aşk’a birer nazire yazmışlarsa da onun seviyesine yaklaşmayı başaramamışlardır.

Hüsn ü Aşk’ın kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası tespit edilmiş (Gürer 1993: 69) ve eski harfi olarak da üç defa basılmıştır (Şeyh Gâlib 1252; Şeyh Gâlib 1304; Şeyh Gâlib 1342). Eser yeni harflerle tam metin veya seçki olarak birçok kez yayınlanmış, diliçi çevirileri de yapılmıştır (bk. Kaynakça). Hüsn ü Aşk'ın tam metni en son Muhammed Nur Doğan tarafından hazırlanmış ve diliçi çevirisiyle birlikte neşredilmiştir (2007).

Şairin biyografisi için bk. “Şeyh Gâlib, Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyh-galib-mehmed