Musa Akyiğitzade’nin Hüsameddin Molla adlı romanı. Eser, modern Tatar romanının ilk örneği olarak kabul edilir. Hüsameddin Molla romanı, 1886 yılında Arap harfli Tatarca metin olarak Kazan’da yayımlanır. Eser, 13 bölümden oluşmaktadır. Romanın baş karakteri Hüsameddin, İstanbul’da eğitim aldıktan sonra köyüne geri dönmüş bir Tatar gencidir. Hüsameddin, romanda ismi açıkça verilmeyen İdil nehrinden uzak olmayan N. ile gösterilen köyündeki evinin bir odasında çocuklara yeni usulde eğitim verir. Köyün imamı Bikbulat Molla, Hüsameddin’in çocuklara eğitim vermesini eleştiren eskilik taraftarı bir kişidir. Hüsameddin’in çocukları yeni usulde okutmasına karşı çıktığı gibi her fırsatta Hüsameddin aleyhinde konuşur. Hüsameddin Molla, şehre gittiğinde tüccar Abbas Efendi Biktimiroğlu’nun misafirhanesinde kaldığı sırada, bahçede gördüğü genç kıza aşık olur. Genç kız, misafirhane sahibinin kızı Hanife’dir.

Hanife, misafirhanede kalanlarla Hüsameddin’in yaptığı bir sohbeti, yandaki küçük odada tahtada açtığı bir delikten izler ve dinler. Hüsameddin’in çok kadın alma konusundaki soruya verdiği cevabı beğenir. Hüsameddin, Hanife için bahçede bir taşın altına mektup bırakır. İki genç mektuplaşmaya başlar. Bikbulat Molla’nın karısının kardeşi Ali Cavatov, N. köyünde zengin bir tüccardır ve oğlu Sıbgatullah’ı evlendirmek niyetindedir. Bikbulat Molla’ya Sıbgatullah için kız aradıklarını söyleyince Bikbulat yeğenine köyden değil şehirden bir kız almanın yakışacağını söyler ve Abbas Efendi’nin kızını methettiklerini ilave eder. Yaz başında yeğeni Sıbgatullah için Hanife’yi istemeye giden Bikbulat Molla ve karısı, Hanife’nin annesi Şemsikamer tarafından büyük bir sevinçle karşılanır. Hanife razı olmadığını söylese de ailesi onu dinlemez. Hanife, durumu Hüsameddin’e bildirir. Hüsameddin şehirde Aynicemal Hanım’dan Hanife’yi kendisine istemesini rica eder. Hanife’nin ailesi Aynicemal Hanım’a red cevabı verirler ve Hanife’yi Sıbgatullah’a vereceklerini söylerler. Hanife’yle evlenmek isteyen Hüsameddin bir taraftan da köylerdeki çocukların okuması için Kırım’da basılan ders kitaplarını temin etmeye çalışmaktadır. Ebuzer Devletgildiyev’le şehirdeki varlıklı kişilerden topladıkları yardımla Kırım’dan getirttikleri ders kitaplarını Hüsameddin Molla, köylerdeki çocuklara dağıtmak üzere köyünden ayrılıp yola çıkar. Bu arada Hanife’nin düğünün hazırlıkları başlar. Hüsameddin Molla, uzun süre köyünden uzakta olduğu için bu gelişmelerden habersizdir. N. köyünden yola çıkan düğün alayına şehirden gelen bir atlı geri dönmelerini ve Hanife’nin kaybolduğunu söyler.

Romanda geri dönüş tekniğiyle bir gece öncesine gider ve Hanife’nin gece ani bir kararla evden çıkıp Aynicemal Hanım’ın evine sığındığı anlatılır. Aynicemal Hanım, Hanife’nin evden kaçmasını onaylamaz ama Hanife’nin onu saklamazsa kendisini öldüreceğini söyleyince üç günlüğüne evinde misafir etmeyi kabul eder. Hüsameddin, köyüne dönünce Hanife’nin kayıp olduğunu duyar. Tek tesellisi düğünün olmamasıdır. Şehre Aynicemal Hanım’ın evine gider. Aynicemal Hanım, ona bir şey söylemez. Hüsameddin oradan bir şey öğrenmeden ayrılır. Hanife, Hüsameddin’in ardından evden çıkar. Hüsameddin, kendisini takip edenin Hanife olduğunu görünce çok şaşırır. Birlikte N. köyüne dönerler. Bir hafta sonra düğünleri olur ve Hanife’nin anne ve babası onları affeder. N. köyünde iki yıl yaşadıktan sonra Hüsameddin buradaki evini satıp ailesiyle Tiflis şehrine taşınır. Yetim Muhtar, Tiflis şehrinde mal mülk sahibi, nüfuzlu bir tüccar olmuştur. Dilencilik yapan Muhtar artık Muhtar Efendi Hemitov olarak anılmaktadır. Hüsameddin Molla’yı Tiflis’e çağıran odur.

Romanın merkezinde iki genç arasındaki aşk hikâyesi olsa da bu hikâyeyle bağlantılı olarak eskilik taraftarı, tutucu din adamları ile yenilik taraftarı kişilerin eğitim, birden fazla kadınla evlenme, kadınların evlilikte söz haklarının olması konularındaki çatışmaları işlenir. Hüsameddin Molla romanında işlenen bir diğer konu da yetim çocukların gözetilmesi, himaye edilmesidir. Romanda yetim Muhtar dilencilik yaparak hayatını sürdüren kimsesiz bir gençtir. Hüsameddin Molla ve Ebuzer Devletgildiyev onu polise şikayet ederek hapse attırırlar. Niyetleri Muhtar’ı dilenmekten vazgeçirmektir. Bikbulat Molla, Muhtar’ın rızkına engel oldukları için onlara kızar. Muhtar, Hüsameddin ve Ebuzer ile konuşmasından sonra çalışmaya karar verir. Romanın sonunda Muhtar, Tiflis’te zengin bir tüccardır ve aynı zamanda burada bir medrese açmış ve öğrencileri maddi olarak desteklemektedir.

Tatarların yenileşme hareketinde yenilik taraftarı Tatar zenginlerinin büyük payı vardır. İdil-Ural’da varlıklı Tatarlar medrese kurmuş ve bu medreseleri maddî olarak desteklemişlerdir. Muhtar’ın hikâyesinde eğitimin önemli olduğuna inanan yenilik taraftarı Tatar zenginlerine atıf vardır. Ayrıca yenileşme hareketlerini savunan ileri fikirli din adamlarını romanda Müftü Selimgiray temsil eder. Petersburg’tan Ufa’ya dönüş yolunda Kazan’da mola veren Müftü Selimgiray’ın Ebuzer Devletgildiyev’in kıyafetinden Gimnazyum’da öğrenci olduğunu anlayıp ilim öğrendiğinden dolayı onu tebrik etmesi dikkat çekici bir sahnedir. Geleneksel realist hikâye ve romanlarda anlatıcının varlığını belli etmesi ve dinleyicilere, okuyuculara seslenmesi özelliği bu romanda mevcuttur. Halk hikâyelerinde, masallarda kullanılan bir görüşte âşık olma, kılık değiştirme motifleri bu romanda kullanılmıştır. Hüsameddin, ilk görüşte Hanife’ye aşık olur ve Hanife’yle konuşabilmek için Hüsameddin satıcı kılığına girer. Hüsameddin Molla romanı, kadim-cedit çatışması, yeni usulde eğitimin önemi, kadınların evlilik kararında söz hakları olması, yetim çocukların gözetilmesi ve topluma kazandırılması konularını işleyen ve Tatarların yenileşme hareketine edebiyat vasıtasıyla katkıda bulunan önemli bir eserdir.

Yazarın biyografisi için bk. “Musa Akyiğit”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/musa-akyigitzade