Muallim Nâcî'nin, zaman zaman okuduğu Farsça şuara tezkirelerinden beğenip not aldığı bazı şiir parçalarını Türkçeye çevirip tek tek açıklamalarını yaptığı tercüme eseri. Edebiyat tarihçileri tarafından arayışlar dönemi olarak kabul edilen Tanzimat sonrası Türk edebiyatının önemli temsilcilerinden biri olan Muallim Nâcî, kendi döneminin çok yönlü ve velut yazarlarından biridir. Şiir, roman, tiyatro, tenkit, araştırma, biyografi, lügat, belâgat, ders kitabı, tercüme gibi alanlarda çok sayıda eser kaleme almış, Arapça, Farsça ve sonradan öğrendiği Fransızcadan çok başarılı çeviriler yapmıştır. “Naci’nin dikkati çeken bir başka yönü de tercümeciliğidir. Naci bu sahada da tek yönlü kalmamış, hem Doğu hem de Batı edebiyatlarından tercümeler yapmıştır. Hurde-furûş, Sanihatü’l-Acem, Nümûne-i Sühan gibi eserlerinde İran edebiyatından; Sanihâtü’l-Arab adlı eseriyle de Arap edebiyatından tercümeler yapan Naci’nin, Fransız edebiyatından yaptığı tercümelerin sayısı da hayli kabarıktır.” (Çağın 2000). Onun yaptığı tercümeler, çok başarılı bulunmuş ve takdir edilmiştir. “Muallim Naci, yalnız Arapçadan, Acemceden değil, Fransızcadan da tercümeler yaptı; dilimize çevirdiği bu parçalar her devrin, her milletin zevk alabileceği hususiyettedir.” (Tansel 1943: 240).

Edebiyat tarihlerinde, biyografilerde ve diğer çalışmaların çoğunda Hurde-furûş ile ilgili bilgiler sınırlıdır, bazı çalışmalarda bu eserle ilgili herhangi bir bilgi de yoktur. Hatta bu eserin iki kısımdan meydana geldiği ile ilgili bilgiler de yok denecek kadar azdır. Bunun bir nedeni iki eser adının aynı olması, bir nedeni Nâcî’nin telif ve tercüme eser sayısının çok olması, bir başka nedeni ise bu tarz mensur eserlerinin çoğunun hacim olarak küçük olmasıdır. Necatigil’e göre, Arapça, Farsça ve Fransızcadan çevirileriyle eser sayısı kırkı bulmuştur. (2006: 288). Nihad Sâmi Banarlı, “Muallim Nâcî’nin mensur eserlerinin mühim bir kısmı küçük çapta kitaplardır. Sayıları hayli kabarık olan bu eserler, te’lif ve tercüme olarak çeşitli mevzularda ve çeşitli ilmî, edebî nevilerde yazılmıştır… Hurde-furûş, müellifin Farsça şuarâ tezkirelerinde rastladığı bâzı kıt’a, rübâî ve beyitlerin fasih tercümeleri, hikâyeleri, izâhları ve tahlilleri hâlinde yazılmış 48 sahife tutarında, zevkli ve orijinal bir eserdir (1885).” demektedir (1987:988). Banarlı ayrıca, Hurde-furûş’un uyandırdığı iyi te’sir dolayısıyla Şemseddin Sami’nin de buna benzer bir kitap yazdığından bahseder. Sami’nin kitabının adı Hurde-çîn’dir. Fevziye Abdullah Tansel de benzer bir bilgi vermektedir: “23 Farsça metnin asılları ile tercüme ve izahlarını içine alan Hurde-furûş (İstanbul 1302) neşredilir edilmez, Şemseddin Sâmi, şuurlu bir şekilde taklit edere mevzu ve tertibi aynı tarzda Hurde-çîn adlı eserini yazmıştır (1949: 18).

Eserle ile ilgili başka birkaç bilgi şöyledir: “Hurde-fürûş (İstanbul 1302). Farsça şuarâ tezkirelerinde Nâci’nin beğendiği yirmi üç parça şiirin aslı, tercümesi ve açıklamasından meydana gelmektedir.” (Uçman 2003: 317). “İlk kısmını Fârisî tezkirelerden seçilmiş parçaların izahına ayırdığı Hurde-furûş, Ubeyd-i Zâkânî’nin seçme latifelerini tercüme ettiği hayli eğlenceli eseri Ubeydiyye ve Mekteb-i Edeb'de okuttuğu Farsça ders notları Nümûne-i Sühan tam bir münekkit dikkatiyle hazırlanmış metinlerdir.” (Ceylan 2006: 35). Burada, Hurde-furûş ve diğer birkaç tercüme eser üzerine yapılmış iki çalışmadan söz etmek gerekir. Aynı yazarlar tarafından yazılmış olan bu kitapların ilki, 2009 yılında basılan “Muallim Naci-Tercüme Eserler-Hurde-furûş / Sâib’de Söz / Sânihâtü’l-Acem / Hikemü’r-Rifâî / Mütercem / Ubeydiyye / Nümûne-i Suhan”, ikincisi ise 2014 tarihinde basılan “Muallim Naci-Kültürler Kavşağında Edebiyat ve Hikmet-Arap, Fars ve Batı Edebiyatından Tercümeler” adlı kitaplardır. İlk kitapta, Muallim Nâcî’nin “eski harflerle basılmış, fakat yeni harflerle şu ana kadar yayınlanmamış olan Hurde-furûş dâhil 7 eseri, kısmen sadeleştirilerek sunulmuştur.” notu yer almaktadır. (Atalay, Yavuz 2009: V).

Nâcî, Fars edebiyatından mutlaka istifade edilmesi, ancak bunu yaparken de mutlaka seçici davranılması gerektiğini belirtir. “Acem erbâb-ı kaleminin akıl almayacak hayâllerinin mahsûlü olan eserleri değil, muhtelif eserleri içine âdetâ serpiştirilmiş bulunan hakîmâne parçaları alınarak nazar-gâh-ı ehl-i istifâdeye konulsa daha güzel, daha nâfi’ birtakım emsile-i edeb verilmiş olur.” (Tarakçı 1973: 229). Muallim Nâcî, mukaddime kısmında eserin yazılış gayesi, süreci ve esere isim vermesi ile ilgili olarak şunları söyler: “Nazar-ı mutâla’amdan geçen birkaç tezkiretü’ş-şu’arâda tesâdüf ettiğim mebnî ‘ale'l-hikâye bazı eş’ârı hâfızama güvenemediğimden evrâk-ı perîşân üzerine nakl etme külfetinde bulunmuş idim. İnsân birinci def’a olarak gördüğü güzel bir eseri pek ziyâde takdîr ettiği hâlde sonradan anı göre göre gözden düşürür de nazar-ı istihsânını celp edecek başka güzel bir şey aramağa başlar. Cibilli olan bu kâ’ideye ittibâ’en ben de eş’îr-ı mezkûreyi o vech ile kayd ettikten sonra mümkün olduğu kadar defter-i hâtıra geçirmek için bir kerre daha okuyup ‘alâ hâlihi bırakmak istedimse de bunlar cem’ edilerek ma’nâları Türkçe ifsâh mebnâları da îzâh olunursa bir risâle-i edebiyye vücût bulacağı zihnime gelince anlara bedel bırakmak fikrini bıraktım. Her parça için tasavvur ettiğim ifsâh ve îzâhı yazdım. Baktım epeyce bir şey oldu. Bu mevcûda bir de isim vermek lâzım geldi. {Hurde-furûş} olsun dedim. Münâsip değil mi? Bununla berâber hakîkatte Hurde-furûş unvânını bana ve emsâlime daha münâsip görenler bulunursa ana diyecek olmadığını i’tirâf ederim. Bilmem sâ’ir hurde-furûşân-ı zamân ne derler?” (Muallim Nâcî 1312/1885: 4-5).

43-44 yıllık kısa sayılabilecek ömrüne pek çok telif ve tercüme eser sığdıran Muallim Nâcî’nin, bilhassa çok beğenilmiş tercüme eserlerinin tek tek yeniden ele alınıp, eski yazılı halleriyle birlikte transkripsiyon (çevri-yazı) alfabesiyle yazılıp basılarak gelecek nesillere ulaştırılması gerekmektedir.

Muallim Nâcî’nin biyografisi için bk. “Muallim Nâcî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci