Cemâlî’nin, Hâcû-yı Kirmânî’nin (ö.753/1352-53?) aynı isimli Farsça eserinden serbest bir şekilde Türkçeye tercüme ettiği aşk mesnevisi. Hümâ vü Hümâyûn, ilk olarak Fars edebiyatında Hâcû tarafından yazılan ve fazla rağbet görmemiş olan mesnevilerden biridir. Fars edebiyatında bu hikâyeyi yazan başka bir şair çıkmazken Türk edebiyatına Cemâlî ve Kara Fazlî (ö.971/1563) tarafından kazandırılmıştır. Fakat Fazlî’nin mesnevisinin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesindeki (TY 1560) tek nüshası kayıptır.

Tezkirelerde mesnevinin ismi Hümâ vü Hümâyûn olarak geçmekle birlikte, şairin kendisi eserine Gülşen-i Uşşâk adını verdiğini söyler (Horata 2017: 55). Fakat eser asıl baş kahramanlarının adıyla tanınmıştır. Mesnevi, II. Murad için kaleme alınmakla birlikte Hasan Çelebi (1978: 260) ve ondan hareketle bazı kaynaklar Fâtih adına yazıldığını söylerler. 850/1446-47 yılında tamamlanan eser 4593 beyitten oluşmaktadır (Horata 2017) ve Hacû’nun eserinden farklı olarak “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” vezniyle yazılmıştır.

Mesnevinin mukaddimesi, sırasıyla 1 münacat, 3 tevhit (1’i kaside), 1 mevize, 2 münacat, 3 naat (1’i kaside), sebeb-i te’lif, Sultan II. Murad için yazılan 2 methiye (1’i kaside), bir nasihatname ve aşkla ilgili üç manzumeden oluşmaktadır. Konunun işlendiği asıl kısımda, hikâye içine serpiştirilen ve genellikle heyecanın doruk noktasına ulaştığı zamanlarda Hüma ve Hümayun ağzından söylenen 1 kaside, 24 gazel ve 1 terci-bent vardır. Hatime bölümünde ise, önce eser övülür ve hataları için okuyuculardan af dilenir. Sonra da mesnevinin yazılış tarihi verilerek eser dua ile bitirilir.

Hümâ vü Hümâyûn’un konusunu, Arap Hanı Menûşeng’in oğlu Hüma ile Çin Fağfuru’nun kızı Hümayun arasındaki aşk oluşturmaktadır. Hikâyenin özeti ana çizgileriyle şöyledir:

Arap ülkesinin meşhur padişahı Menûşeng’in oğlu olan Hüma, bir köşkte resmini gördüğü Hümayun’a âşık olur. Onu bulmak için çocukluk arkadaşı Bihzâd’la birlikte yola çıkar. Yolculuğu sırasında birçok tehlikeyle karşılaşır. Önce Semendûn adlı bir zencinin eline esir düşer. Buradan kurtulmayı başarır ve karşılaştığı bir topluluğun âdeti üzerine, onların ölen sultanları yerine Doğu ülkesinin padişahlığına getirilir. Orada kendisine padişahın kızı Şemse âşık olur. Fakat rüyasında Hümâyûn’un sitem etmesi üzerine tacı tahtı bırakır ve onu bulmak üzere tekrar yola çıkar. Uzun bir yolculuktan sonra Çin’e ulaşmayı başarır ve karşısına çıkan tehlikeleri bir bir bertaraf ederek sevgilisinin sarayına girer. İki âşık, Çin Fağfuru’ndan habersiz üç gün üç gece eğlenir. Fakat Hümâ’nın saraydan çıkarken fark edilmesi üzerine her ikisi de hapse atılır. Hüma, Cihansûz adlı başka bir padişah kızı tarafından hapsedildiği yerden kurtarılır. Ardından Doğu ülkesinden topladığı askerlerle Çin Fağfûru’nu mağlup ederek sevgilisini de kurtarır. İki âşık Acem usulüne göre evlenir ve kendilerine yardımcı olanları da ödüllendirir. Mutlu bir şekilde günlerini geçirirlerken, Hümâ babasının ölüm haberini alır ve Hümâyûn’la birlikte Şam’a gider. Babasının yerine tahta çıkan Hümâ adaletli, şefkatli bir padişah olur.

Mesnevide vaka, hikâyenin merkez kişisi Hümâ etrafında örülmekte ve diğer aşk hikâyelerine benzer bir şekilde baştan sona sevgililer birbirlerine sadık kalarak sonunda birbirine kavuşmaktadırlar. Hümâ, baştan sona beslediği saf, tertemiz sevgiye bağlı kalan idealize edilmiş bir aşk kahramanı olarak anlatılırken; Hümâyûn ise, güzellikleri ve zaaflarıyla daha realist bir tip olarak tasvir edilir. Mesnevi, 3. tekil şahıs ağzından anlatılmakla birlikte, zaman zaman kahraman-anlatıcı ağzından nakletme, karşılıklı konuşma, mektupla anlatım gibi tekniklere de başvurulmuştur. Eser, Eski Anadolu Türkçesinden Klasik Osmanlıcaya geçiş döneminin dil ve imla özelliklerini taşımaktadır.

Cemâlî, konu ve vaka kurgusu itibarıyla Hâcû’ya bağlı kalmış fakat eseri olduğu gibi tercüme etme yoluna gitmeyerek kendi üslubuyla yeniden yazmıştır. Mesnevinin giriş ve hatime bölümleri tamamıyla orijinaldir. Eserin asıl kısmını oluşturan hikâye bölümünde de yeni olaylar eklemek, bazı olayları almamak, bazı olayları da uzatmak, kısaltmak ve değişiklikler yapmak gibi tasarruflarda bulunmuştur (bk. Horata 2000: 121-135). Her ne kadar divan şairleri, üstat kabul ettikleri ilk yazara karşı bir saygı eseri olsa gerek, mesnevilerine tercüme demişlerse de; bunlar için “serbest bir çeviri” tabiri bile yeterli değildir. Bu sebeple bu eserler için, uluslararası çeviri literatüründeki “ikameci tercüme/çeviri” en uygun terim olarak gözükmektedir.

Mesnevide Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’inin etkisi de büyüktür. Giriş bölümündeki şiirlerin birçoğu ile hikâye içerisindeki gazellerden bazıları Şeyhî’ye nazire olarak yazılmıştır. Cemâlî, devrine göre sade sayılabilecek bir dile ve sağlam bir nazım tekniğine sahip olmakla birlikte asrın üstatları arasına girememiş bir şairdir. Bu sebeple etkisi fazla sürmemiş, kendisinden sonra Hümâ vü Hümâyûn yazan tek şair Kara Fazlî olmuştur.

Hümâ vü Hümâyûn’un tenkitli metni, önce İstanbul Üniversitesi (TY 5680) ve DTCF Kütüphanelerindeki (M. Ozak I, No.1246) nüshalardan hareketle doktora tezi olarak hazırlanmış (1990), daha sonra da Medine Melik Abdülazîz Kütüphanesindeki (Arif Hikmet Kitapları, No: 265-811) üçüncü nüshanın ilavesiyle tenkitli basımı gerçekleştirilmiştir (Horata 2016-2017).

Cemâlî’nin biyografisi için bk. “Cemâlî, Bâyezîd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cemali-bayezid