Yaratılış ve varoluşu, Hz. Âdem ile Havva’nın cennete yerleştirilmesinden başlayarak Hz. Peygamber (a.s.)’in hayatını ve öğretilerini anlatan Arapça altmış varaklık eser. Hüdâyî’nin bu eserinin adı “Seçkin Peygamber’in ahvâli konusundaki haberlerin özeti” anlamına gelmektedir. Eser beş bölümden oluşmaktadır.

Birinci Bölüm

Bu bölümde âlemin, yerin, dağların, denizlerin ve altındakilerin yaratılışı; göklerin, güneş, ay, cennet ve cehennemin, meleklerin ve cinlerin yaratılışı gibi konular ara başlıklar halinde anlatılmaktadır.

İkinci Bölüm

Bu bölümde Hz. Âdem ile Havvâ’nın yaratılışı, şeytanın Hz. Âdem’e tuzağı, Âdem’in tevbesi üzerinden tevbe ve istiğfâr konusuna genişçe yer verilir.

Üçüncü Bölüm

Bu bölümde Peygamber Efendimiz’in doğumu, ruhî ve bedenî gelişimi ve yetişmesi, Mekke’deki hayatı, Peygamber olarak görevlendirilmesinden hicrete kadar olan safahat ve miraç olayı anlatılır. Ardından Medine dönemindeki muhtelif gazvelere ve kıblenin değiştirilmesi olaylarına yer verilir. Hudeybiye Musâlahası, Hayber gazvesi gibi olaylar anlatıldıktan sonra Mekke’nin fethine geniş yer verilir. Tebük gazvesi ve veda haccı ile Efendimiz’in vefatına kadar hayatının safahatı özetlenir. Hz. Peygamber’in vefatı ve müteakiben gerçekleştirilen cenaze ve defin işlemlerinden sonra Resulullah’ın sûret ve sîretine, hilye ve şemâîline dair bilgiler verilir, Peygamber’imizin mucizeleri nakledilir ardından Kur’ân’ın fazîletleri bahsi özetlenir.

Dördüncü Bölüm

Bu bölüm ilim ve marifet konularına ayrılmıştır. İlim-amel ilişkisine dikkat çekildikten sonra muhtelif hadisler ışığında ilmin ve marifetin yüceliği anlatılır; tevhîd ve hakikat ilminin, ilimlerin en yücesi olduğuna işaret edilir.

Beşinci Bölüm

Bu bölümde tesbîh, zikir, duâ ve tevhîde dâir bilgiler verilir. Tevhîdin lisânî ve iyânî türlerinden bahsedilir. Tevhîd ve zikrin, silsilesi Hz. Peygambere ulaşan bir mürşid-i kâmil elinden alınması en kestirme yol olarak değerlendirilir.

Eserde başta Buhârî ve Müslim olmak üzere kütüb-i sitteden hadisler nakledilir. İmam Buhârî’nin Sahîh’i, Müslim’in Sahîh’i, İbn Mâce’nin Sünen’i, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, Ebü’l-Alâ’nın Müsned’i gibi hadis kaynakları, İbn Arabî’nin Muhâdaratü’l-ebrâr ve Musâmeratü’l-ahyâr, Hâkim Tirmizî’nin Nevâdiru’l-usûl’ü ile İsfahânî’nin Hilyetü’l-evliyâ’sı, Kastallânî’nin el-Mevâhibü’l-ledünniyye’si, Kuşeyrî’nin Risâle'si ve Letâifü’l-işârât’ı, Gazzâli’nin İhyâü ulûmi’d-din’i ve Mükâşefetü’l-kulûbu’ne atıflarda bulunulmaktadır.

Eser, Kerim Kara ve Mustafa Özdemir tarafından iki bölüm halinde yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış ve “Âlemin Yaratılışı ve Hz. Muhammed’in Zühûru” adıyla tek kitap halinde yayınlanmıştır (İnsan Yayınları, İstanbul 1997).

Hüdâyî bu eserinde, Hz. Ali b. Ebî Tâlib’den rivâyet edilen bir hadîs-i şerîfe dayanarak şunları kaydetmektedir: “Cenâb-ı Hakk âlemi yaratmayı murad ettiği zaman yed-i kudretiyle nûrundan bir nûr yarattı. Yerler, gökler, cennet, arş ve cehennemin yaratılışından 300 bin sene önce o nurdan nûr-ı Muhammedi’yi yarattı. Onun baş kısmına hidâyeti, boynuna tevâzuu, gözüne hayâyı, yüzüne yakîn duygusunu, ağız ve diline sabrı ilkâ etti. Yine onun muhabbeti ile cenneti yarattı. Muhammed (a.s)’ın yanağına güzelliği, göğsüne nasîhatı, kalbine veraı, karnına zühdü, dizlerine havfı, ayaklarına istikâmeti ilkâ etti ve kalbini rahmet ve merhamet ile doldurdu. Onu şefaatle terbiye etti. Kerâmetle yüceltti ve onu peygamber seçti.”

Hulâsatü’l-Ahbâr’ın en eskisi nüshası Köprülü Ktp. 1583/1 numarada kayıtlı ve h.1025 tarihlidir.

Nüshaları

Hacı Selim Ağa-Hüdâyî 258 (İstinsah h.1037); Millet Ktp. Ali Emîri 4454/5; Köprülü Ktp. III/K 708/1; İ.Ü. Ktp. A.y. 2124, 2866/5, 2957/1, 3034, 5865; Süleymaniye - Düğümlü Baba 523; Süleymaniye - Es’ad Efendi 1654/3, 3586/2, 3789/8; Süleymaniye - Hacı Beşir Ağa 653/8; Süleymaniye - Hacı Mahmud Efendi 4403; Süleymaniye - İbrahim Efendi 877/7; Süleymaniye - Lala İsmail 688/1, 693/2; Süleymaniye - Laleli 3669/1; Süleymaniye - Pertev Paşa 238/6, 622/1; Süleymaniye - Şehid Ali Paşa 1359/8; Süleymaniye - Yahya Tevfîk 1488/177; Bursa İnebey Yazma Eser Ktp. Câmii Kebîr (Ulu Cami) 1752; Beyazıd Veliyyüddin Efendi 1915; Burdur İl Halk Ktp. 937.

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud