Üç fasıl, üç perdeden oluşan melodram tarzı uyarlama oyun. Eserin başında; Mehmet Rifat’in Pakdamen ve Hüsrev ve Şirin gibi eserlerinde de yaptığı gibi M.R. harfleriyle imzalanmış, yayımcı Mehmet Cevdet’e gönderilmiş bir mektup yer alır.  Mektupta eserin yazılış ve yayımlanış süreciyle, Rifat'’ın diğer eserlerine dair bulunan bilgiler, Hükm-i Dil’in Mehmet Rifat’e ait olduğunu göstermektedir. Mektup yazarının Hükm-i Dil’den “birinci eserim” diye bahsetmesi; tiyatro türünde acemi olduğunu düşünerek eser yayımlamaktan imtina ettiğini belirtmesi, eserin tarihiyle ilgili verilen bilgiler, mektup yazarının yayıncı Mehmet Cevdet ile kurduğu iletişimin dili gibi hususlar göz önüne alındığında, Hükm-i Dil’in Mehmet Rifat tarafından kaleme alındığı anlaşılabilmektedir.

Basit ama sağlam bir tekniğe, sınırlı bir şahıs kadrosuna sahip olan Hükm-i Dil, “Gönül” hikâyesinde olduğu gibi sınıf ayrımının yarattığı sorunlar üzerinde durur. Asilzadeler arasında geçen olay örgüsünde özellikle Kont Döbaraval (Kont de Baraol) ile kızı Margerit (Marguerite) arasındaki tartışmalar, sınıf ayrımının ortaya çıkardığı sorunlar üzerinde gelişir. Margerit ve konağın bahçıvanı Pol (Paul) üç seneden fazladır birbirine âşıklardır; fakat duygularını birbirlerine ifade edemezler. Pol ve Margerit aşklarını itiraf ettiklerinde, bu defa sınıf farkı gerçeğiyle yüzleşirler. Pol bu engelin aşılamaz olduğunu düşünürken, Margerit yaratılan herkesin aynı Allah tarafından yaratıldığına, bu nedenle herkesin eşit bulunduğuna inanır. Oysa babası Kont Döbaraval yine bir asilzade olan Kont Döbervil’in (Kont de Belleville) oğlu Ogüst (Auguste) ile kızını evlendirmeyi planlamaktadır. Melodramlarda sıklıkla rastlanan bu aşk üçgeni kurgusunda, Marguerite zorla evlendirilmeyi kabul etmez ve  âşıklar Amerika’ya kaçmak üzere vapurla yola çıkarlar. Peşlerine düşen Kont Döbaraval ve karısı Finet (Finette) İspanya'da bir köyde konakladıkları sırada Pol ve Margerit’i yakalar. Burada baba kız arasında geçen tartışmalarda, Margerit’in istediği kişiyle evlenme özgürlüğü, evliliğin sınıfsal değil aşk, sevgi, anlaşma gibi insani değerler üzerine kurulması gerektiği vurgulanır. Oyun, Kont Döbaraval'ın hatasını anlaması ve âşıkların evliliğine onay vermesiyle, mutlu sonla tamamanır. 

Hükm-i Dil oyunu, dönemin oyunlarının İstanbul ve çevresinde geçen kurgularının aksine, Fransa ve İspanya’da geçer. Avrupa medeniyetinin aydınlanma değerlerine ters düşen sınıf farkı sorununu; bir asilzade olan ve insanların eşitliğini savunan Margerit karakterinin odağında sergileyerek karşı çıkar.

İlk olarak İstanbul Şark Matbaası’nda 1291 - 1874/1875 tarihinde basılmıştır. 58 sayfadır. Oyun, Ahmet Mithad’ın Letaif’i Rivayat serisinde yer alan “Gönül” adlı hikâyesinden tiyatroya uyarlanmıştır. Pek çok kaynakta Ahmet Midhat Efendi’ye ait olarak gösterilen oyunun yazarının Ahmet Midhat değil Mehmet Rifat olduğunu, Ahmet Bozdoğan doktora tez çalışmasında açıklamıştır (2001).

Yazarın biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed