Enderunlu Fâzıl’ın (ö. 1225/1810) dünyanın çeşitli bölgelerinden erkeklerin fizikî ve karakteristik özelliklerini anlattığı eseri. Telif tarihi 1792 olan ve “Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün” kalıbı ile mesnevi şeklinde kaleme alınan eserin 1837 yılında yayımlanan taş baskısında 797 (Enderunlu Fâzıl 1837); İstanbul Üniversitesi, Nadir Eserler Kütüphanesi T.5502'deki nüshasında ise  960 beyit ve iki takriz bulunmaktadır. 

Şair, eserine Allah’a şükrederek başlar; ardından III. Selim’i över ve felekten şikâyet eder. Sebeb-i telif kısmında, eserini sevgilisinin isteği üzerine yazdığını söyler. Dünyanın şekli ve yedi iklim hakkında kısaca bilgi verdikten sonra, çeşitli memleketlerin erkeklerini anlatmaya başlar. Hintli, siyahî, Şamlı, Anadolu Türk’ü, Ermeni, Yahudi, Tatar, Bulgar, Boğdanlı, Felemenk, Rus ve Amerikan yerlileri hakkında olumsuz ifadelerde bulunurken; İranlı, Bağdatlı, Mısırlı, Habeşistanlı, Cezayirli, Tunuslu, Halepli, Rumelili, İstanbullu, Rum, Çingene, Gürcü, Çerkes, Leh, Frenk, Fransız, İngiliz ve Avusturyalı erkekleri beğenir. Yemen erkeğini mahzun, Arnavutları sinirli, Boşnakları yabani, İspanyolları ise ahlaken düşük bulur. Şamlıların konuşmasından hoşlanmaz, Faslıları elde etmenin güç olduğunu düşünür. Daha sonra ideal erkek güzelini tavsif eder ve eserini tamamladığı için Allah’a şükredip hamisi Reisülküttâb Râtib Efendi’yi över.

Şairin Enderun’da yetişmesi, değişik milletler hakkında bilgi sahibi olmasını sağlamıştır (Gibb 1999: 422). Onun en detaylı anlattığı ve en çok övdüğü erkekler Rumlardır. İstanbullu ve Şamlı erkekleri de uzun uzadıya anlatır. Bu da şairin yaşadığı çevreyi daha detaylı anlattığını gösterir. O, kimi zaman iklimlerin insanlar üzerindeki tesirinden bahseder, kimi zaman da konuyla ilgili anekdotlara yer verir. Bunların içinde en dikkat çekeni, bir Rum muğbeçeye varını yoğunu harcayan mirasyedi hikâyesidir. 

Şair, konusu itibarıyla orijinal olan eserini “nev-îcâd” olarak tanımlar (Enderunlu Fâzıl t.y.: 4a). Bununla birlikte Hûbân-nâme, bazı araştırmacılara göre cinsellik, stereotip ve önyargının birleşimi olarak görülür (Erdman 2021), bazı araştırmacılara göre ise bediî zevkten yoksundur (Küçük 1995).  Eserin dili, sade ve anlaşılırdır. Kimi araştırmacılar, eserin ilmî eserlerdeki üslubu andıran bir dille kaleme alındığını ifade ederken (Horata 2019: 191), kimi araştırmacılar da şairin işlediği konuya etnograf hassasiyetiyle yaklaştığını düşünürler (Kuru 2019). 

Eserin matbu ve el yazması pek çok nüshası vardır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi T.5502 numarada bulunan minyatürlü nüshası, sanat tarihi alanındaki tezlere konu olmuştur (Çakmut 1975, İçen 2001). Ercümend Muhib (1945), Hûbân-nâme’yi Zenân-nâme ile birlikte Latin harflerine aktarmış; fakat eserin başındaki ve sonundaki bazı bölümlerle “lüzumsuz” ve “gayrı edebî” gördüğü beyitleri çalışmasına dâhil etmemiştir. Ayrıca eserin “üç tuğlu bir paşa” tarafından Fransızcaya yapılan tercümesi de Türkçeye çevrilmiştir (İmrahor 2009); fakat eserin orijinali ile Fransızca tercümesi karşılaştırıldığında, mütercim tarafından eklenen kısımlar sebebiyle, Fransızca tercümenin neredeyse ayrı bir telif hâline geldiği görülür.

Şairin biyografisi için bk. “Fâzıl, Enderunlu Fâzıl (Hüseyin) Bey.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazil-enderunlu-fazil-huseyin-bey