Horos-nâme, Doğu toplumlarının iyi bildiği tilki ile horoz hikayesinin Nergisî tarafından yeni bir üslupla mensur olarak kaleme alınmış şeklidir. Hikâye üçüncü tekil şahsın dilinden hakim bakış açısıyla anlatılmaktadır. Hikâyenin başkahramanı mevkiinde bulunan horoz hikâyede akıllılık, tedbirlilik, güngörmüşlük, zekilik gibi birtakım özellikleri bulunan olgun insan tipini; tilkiyse açgözlülük, tamahkarlık, iki yüzlülük, yalakalık, hilekarlık gibi özelliklerle toplum tarafından kabul görmeyecek bir tipi temsil etmektedir. Hikâyeye sonradan dahil olan köpek ise fizîken bir tazı şeklinde tasvir edilmekte olup kan dökücü bir karaktere sahiptir. Köpek bu özellikleriyle iyiye de kötüye de kullanılabilecek bir seciyeyle karşımıza çıkar.

Hikâye özetle şu şekildedir: Bir sabah vaktinde horoz gündelik hayatına devam ederken tilki horozu güzel sözlerle över ve hayvanların sultanının bir ferman çıkardığını buna göre bütün hayvanların bundan sonra dostça, barış içinde yaşayabileceklerini söyler. Tilkinin amacı bu vesileyle horozu yanına çekerek yemektir. Tilkinin bir kurnazlık peşinde olduğunu anlayan horoz, tilkiye ilerlerden bir hayvanın gelmekte olduğunu söyler. Horozun tarifine göre onlara yaklaşmakta olan bir köpektir. Bunu duyan tilki telaşa kapılır, saklanacak bir yer arar fakat neticede kaçmaya fırsat bulamadan köpeğe yakalanır. Nergisî hikâyenin anlatımını tamamladıktan sonra Arapların “Kişi kardeşi için kazdığı kuyuya kendisi düşer” (men hafere bi'ren li-ahihi vaka'a fihi) anlamına gelen atasözüyle tilkinin horoz için kazdığı hile çukuruna kendisinin düştüğünü ifade edip hikâyeden alınacak hisseyi ifade ederek metni tamamlar.

Metnin başında yer alan “sepîde-dem” ifadesinden yola çıkarak hikâyenin zamanını sabah vakti olarak belirlemek mümkündür. Mekân oldukça yüzeyseldir. Bu durum geleneksel hikâyeciliğimizin odak noktasının inandırıcılıktan ziyade ders verme gayesiyle alakalıdır. Dil ve üslup itibariyle hikâyede çok büyük oranda Arapça ve Farsça isim ve sıfatların kullanıldığı görülür. Türkçe, daha çok fillerin ifadesinde kullanılmıştır. Bununla birlikte cümle yapısı itibariyle Türkçe dil bilgisi kurallarına bağlı kalınmıştır. Tamlamalar daha çok Farsça kurallara göre tertip edilmiş olup sıfatlarla iç içe girmiş zincirleme isim tamlamalarının çokça kullanıldığı görülür. Cümleler genelde oldukça uzundur.

Eserin Millet Kütüphanesi Ali Emirî Manzum 573 ve ve Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesinde olmak üzere bilinen iki nüshası mevcuttur. Nergisî hakkında bilgi veren tarihî metinlerde bu hikâyeden bahsedilmemesine rağmen Millet Kütüphanesi nüshasında kayıtlı “Nergisî-zâde Merhûm'un Horos-nâmesi'dir” ibaresi ve hikâyede kullanılan dil ve üslûbun Nergisî’nin "Nihâlistân" isimli eseriyle benzeşmesi hikâyenin Nergisî tarafından kaleme alındığını doğrulamaktadır.

Hikâye ve hikâyeyle alakalı tafsilatlı bir yazı Süleyman Çaldak tarafından kaleme alınarak yayımlanmıştır(1999). Eserle ilgili bir diğer yayın da Mustafa Güneş'in 2016 yılında  yayımladığı çocuk kitabıdır.

Şairin biyografisi için bk. “Nergisî, Mehmed.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nergisi-mehmed