Halid Ziya Uşaklıgil’in roman ve romancılık konusundaki görüşlerini açıklayarak romanın Batı edebiyatlarındaki tarihini ana hatlarıyla ele aldığı inceleme türündeki eseri. Halid Ziya Uşaklıgil’in sadece roman ya da hikâye yazmakla yetinmediğini aynı zamanda romanın çeşitli problemleriyle de ilgilendiğini gösteren Hikâye, yedi bölümden oluşmaktadır.

‘Mukaddime’ kısmından anlaşıldığına göre eserin yazılma amacı, dönemin önemli tartışma konularından biri olan realizm ve romantizm akımlarıyla ‘masalcılar’ olarak nitelediği roman tüccarlarına dair görüşlerini belirtmektir. “Hikâyeler öyle bir mir’at-ı hayat-ı beşer addolunuyor ki…” diye başlayan bir cümle Realist romanı tanımlamada sıklıkla kullanılan Stendhal’in “Roman sokağa tutulmuş bir aynadır” sözünü hatırlatmaktadır. Bundan sonraki ‘Tarih-i Hikâye’ bölümü kısa bir roman tarihidir. Halid Ziya, İlkçağ’dan yaşadığı döneme kadar Avrupa’da roman ve romancılığın gelişimini Eski Yunan, Latin, Ortaçağ ve Yeni Fransız edebiyatının ileri gelenlerinin katkılarına değinerek özetler. Sonraki bölümlerde üstün bularak öncelik verilmesini söylediği realizm akımı, temsilcileri ve eserleriyle geniş ölçüde ele alınır.

Halid Ziya, realizmin tanımını yaparak romantizmle farklarını belirler ve romandaki uygulamalarından örnekler vererek düşüncelerini açıklar. Eserde realizmin önde gelen isimlerinden Balzac, Flaubert, Goncourt Kardeşler, Alphonse Daudet ve eserlerine geniş yer verilirken işlediği konular yüzünden Türk edebiyatı kamuoyunda olumlu gözle bakılmayan Émile Zola’dan birkaç sayfada bahsedilerek âdeta geçiştirilmiş olduğu dikkat çekmektedir. Diğer taraftan bu akımlar içinde romantizme ve temsilcilerine çok az yer ayrıldığı da görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında bu eserin büyük ölçüde realist romanı ele alan ve değerlendiren bir inceleme olduğu anlaşılmaktadır. Halid Ziya, romantik edebiyatın önemli romancıları olduğunu kabul eder, ancak artık bu anlayışın sona erdiğini savunur. Bu bağlamda romantizmin Türk edebiyatındaki en önemli temsilcisi olan Ahmet Mithat Efendi’yi verdiği eserleriyle över ve o dönemin tek romancısı olarak Ahmet Mithat’ı kabul eder.

Hikâye’nin üzerinde durduğu temel noktalardan biri, romanın aslî unsurlarından biri olan ‘mekân’ı realistlerin eserlerinde ele alış biçimleridir. Mekân, yalnızca olayın somutlaşmasında rol almaz, romanın diğer unsurlarının tanıtımında ve çiziminde de etkindir. Bu anlamda Zola’yı örnek gösteren Halid Ziya, ayrıntılı ve iyi bir mekân tasvirinin duyuş tarzına etki ettiğini savunur. ‘Hatime’ bölümünde eseri yazma sebebini yineleyen yazar, ne realizme ne de romantizme bağlanamayan ancak ‘roman tüccarlığı’ yaparak modernleşmenin önünü kesen bu yazar grubunun önemle tespit edilerek fikirlerin ilerlemesini sağlayan romancılardan ayrılması gerektiğini belirtir. Yenileşme döneminin temel tartışmalarından biri olan hayaliyun-hakikiyun tartışmalarında “en çirkin hakikat, en süslü hayale tercih edilmelidir” diyerek hakikatin üstünlüğünü savunan bu eser, eski-yeni tartışmasında yeni duyuş tarzının zaferini müjdelemektedir.

Hizmet gazetesinde (Nr. 104-139, 19 Kasım 1887-27 Mart 1888) tefrika edildikten sonra 1891 yılında kitap halinde basılır. 

Yazarın hayat hikâyesi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/usakligil-halit-ziya