Hüdâyî’nin ölüm ve ölüm ötesine ait bazı hakikatleri anlattığı otuz-otuz beş varak civarında Arapça eseri. Hayâtü’l-Ervâh ve Necâtü’l-Eşbâh, “Ruhların Yaşaması ve Cesetlerin Kurtuluşu” anlamına gelir. Eser farklı alt başlıklardan oluşan iki kısımdan meydana gelir.

Birinci kısımda hayat, ölüm, ahiret gibi konuları on başlık halinde açıklamaktadır:

1-Zorunlu ölüm ve insanın ona kâbiliyet ve istidâdı; insanların zorunlu ölümü temennîden sakındırılması konularına yer verilir. Özellikle ölüm hazırlığına vurgu yapılarak temennî etmeden ona hazırlanmak anlatılır.

2-Ölüm anındaki fitnelerden bahsedilir. Şeytanın ölüm sırasında insanın ayağını kaydırmak ve onu imandan uzaklaştırmak için tuzaklar kurduğuna dikkat çekilir. Böyle bir sû-i hâtimeden kurtulmak için zikir telkini üzerinde durulur.

3-Ölüm sırasında saîdlerin/bahtiyârların ve şakîlerin/bedbahtların durumlarına göre yaşadıkları anlatılır.

4-Ruhların bedenden ayrılınca nereye gidecekleri ve nerede bulunacakları konusunda bilgiler verilir. Müminlerin ruhlarının yedinci kat semada; ılliyyin denilen mekânda, kâfirlerin ruhlarının siccin denilen yerde bulunacağı anlatılır. Bazı ruhların ise Melei A’lâ’ya yükselemeyip kabirde tutulacağı belirtilir. Muhtelif kişilerden, bazı ölen kimselerin ruhlarıyla mülâkî olduklarına dair bilgiler nakledilir. Ayrıca tenâsühün caiz olmadığına vurgu yapılır.

5-Cesedleri çürümeyenler hakkında bilgiler verilir. Bunların başında peygamberlerin ve velilerin geldiği, onların cesedlerinin yok olmayacağı hatta bozulmayacağı anlatılır. Diğer insanların bedenini “acbü’z-zeneb/kuyruk sokumu” hariç toprağın yiyeceği belirtilir.

6-Sûra üfürülüş ile birlikte Allah’ın diledikleri müstesna, yerde ve gökte ne varsa hepsinin öleceği, ikinci sûra üfürülünce de hepsinin ayağa kalkacağı (ez-Zümer 39/68) anlatılır.

7-Haşir/yeniden diriliş ve kıyâmetin keyfiyeti hakkında bilgiler verilir. Muhtelif hadis rivâyetleri ışığında İmam Gazzâlî gibi âlimlerden nakillerle kıyâmet sahneleri anlatılır.

8-Buhârî’nin Hz. Aişe’den rivâyet ettiği hadisle başlayarak hesabın zorluğu ve dehşetine dair bilgiler verilir.

9- Şefaatin hak olduğu ve Allah’ın, Peygamberimiz’i Makam-ı Mahmûd’a erdirerek ona, hamd sancağı altında toplananlara şefaat yetkisi vereceği anlatılır.

10-Allah’ın cemâlinin görülmesi keyfiyeti fasıllar hâlinde özetlenir.

İkinci kısımda ihtiyârî ölüm ve mânevî haşir konusunu on temel tasavvufî kavram üzerinden Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Menâzilü’s-sâirîn adlı eserinden nakillerle anlatır:

1-Tezekkür; tövbe ve inâbeden sonra gerçekleşen bir durum ve hilkat perdesinin açılmasıyla meydana gelen, tefekkürün üstünde bir duygu olarak açıklanır.

2-Verâ’; kalbin; şeriat, tarikat ve hakikatte yasak olan şeylere ilgi duyma kirinden temizlenmesi olarak açıklanır.

3-Murâkabe; maksûdu mülâhazaya devam olarak tanımlanır ve üç derecesinden bahsedilir.

4-Sıdk; nübüvvetten sonraki ilk derece olarak tanımlanır. Sıdk, insanda görünen tavırlarla görünmeyen vasıfların eşit olmasıdır. Bunun da üç derecesinden bahsedilir.

5-Zikir konusu adeta velilik fermanı olarak görülmekte ve Allah yolunda en temel esas olarak değerlendirilmektedir. Zikrin ilk basamağının huzuru kalp ile Hakk’ın emirlerine uymak ve O’na dua etmek suretiyle görünen açık zikir, ikinci basamağının ise gizli/hafî zikir olduğu, kalbin bu sayede gevşeklik tehlikesinden kurtulup Hakk’ı müşâhedeye erebileceği, üçüncü basamağının ise zâkir ile Mezkûrun bir olması demek olduğu anlatılır.

6-İhsan, Allah’ı görüyormuşçasına kulluk olarak tanımlanmaktadır. İhsanın en yüksek derecesinin vaktin ihsanı olduğu ifade edilir.

7-Muhabbet, Allah’ın kendisini sevdiği, kendilerinin de Allah’ı sevdiği kulların vasfı olarak hakiki sevgilinin, birlikte olunan kişi ve varlıklara tercih edilmesi, huzurda ve gaipte Habib’e uyulması olarak tanımlanır. Bu makam sülûk ehlinin avamlıktan havâslığa dâhil olmaları menzilidir. Muhabbetin de üç derecesinin bulunduğu anlatılır.

8-Temekkün; istikrar yolunda istikametin son durağıdır. Mürîdin temekkünü, sâlikin temekkünü ve ârifin temekkünü olmak üzere üç derecesi beyan edilir.

9-İttisâl; miraç olayını anlatan: “Sonra Muhammed’e yaklaştı, derken daha da yaklaştı, o kadar ki birleştirilmiş iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” (en-Necm, 53/8-9) âyetindeki yakınlığın ifade ettiği anlamdır. Kusûdî, şuhûdî ve vucûdî olmak üzere üç türlü ittisâl vardır.

10-Tevhîd; kulun Hakk’ın huzurunda cansız bir karaltı ve gölge gibi olmasıdır. Kulun tevhid denizinin dalgaları arasında nefsinden soyutlanması demektir. Halkın kendisini çağırmasından da bu çağrıya cevap vermekten de fani olarak kulun Hakk ile kâim olmasıdır. Avamın, havâsın, ahassu’l-havâsın olmak üzere üç türlü tevhidden bahsedilir.

Kavramların anlatılmasının ardından “Müminlere ve Müridlere Nasihat” başlıkları altında farklı öğütlerle eser tamamlanmaktadır.

Müellif eserini İhya’nın yöntemini izleyerek kaleme almış, her konuyla ilgili önce birkaç Kur’ân-ı Kerim ayetine, ardından birkaç hadise yer vermiştir. Tefsir kaynaklarından sadece Kurtubî’nin el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân adlı tefsirinden bir yerde nakillerde bulunur. Müellifin bu eseri telifi sırasında “Şeyh’ül-İslâm” unvanıyla andığı Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Menâzilü’s-sâirîn adlı eserinden istifade ettiği ve nakillerde bulunduğu görülmektedir.

Hüdâyî eserinde şu sözlere yer verir: “Bilmiş ol ki, iyiliklerin en büyüğü murakabeye devâm ile gönlü günah kirlerinden arındırmaktır. Şüphesiz sevapların en güzeli ve hayırların en faziletlisi Zât-ı Hakk’ı derûnî olarak idrakdir. Bid’atlere ve nefsin hevâsına uymaktan kaçın. Sana Hakk’ı unutturacak mâsivâdan nazarını kes. Boş şeylerle meşguliyetten ve bir takım alâkalardan kopmayan için hakikatler ve sırlar nasıl inkişâf edebilir? Boş ve faydasız işler yapan bâtıl ehlinin durumu seni aldatmasın. ‘Ve sana yakîn (ölüm) gelinceye kadar Rabbi’ne ibâdet et’.(Hicr suresi, 15/99) Hânelerden ayrılma ve sülûke devâm et ki mülk ve melekûtun sırları senin için açılsın. Ölüm ile hallenmeyen ve daima Hay olan Allah’a ittisal et. Hizmet ehli olup bir seyyid ol ki kullar da sana boyun eğip saygı duysunlar. Bir kapıya sürekli devam et ki diğer kapılar da sana açılsın.”

Hayâtü’l-ervâh ve Necâtü’l-eşbâh’ın en eski nüshası Bursa İnebey Yazma Eser Kütüphanesi – Haraççıoğlu 856/4’de kayıtlı bulunan h.1019 tarihli nüshadır. Eser üzerinde Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde, Cemal Acer tarafından Yüksek lisans çalışması yapılmıştır (İstanbul 1998).

Nüshaları

Köprülü Ktp. Fazıl Ahmed Paşa 1583/2 (İstinsahı: h.1021); Süleymaniye - Aşir Ef. 443/10; Süleymaniye - Esad Ef. 1654/2, 3533/8, 3672/8, 3789/2; Süleymaniye - Hacı Beşir Ağa 653/3; Süleymaniye - H. Mahmûd Ef. 2686/1; Süleymaniye - H. Hüsnü Paşa 812/1; Süleymaniye - İbrâhim Ef. 727/2, 877/1; Süleymaniye - Lala İsmâil 190/4, 207/3; Süleymaniye - Pertev Paşa 238/5, 643/3, 622/3; Süleymaniye - Şehîd Ali Paşa 1359/3; İ.Ü. Ktp. A.y. 1494, 1562/2, 2866/4, 5479; Hacı Selim Ağa - Kemankeş 196; H. Selimağa - Hüdâyî 257, 271/5 (İstinsahı: h.1037), Bâyezid 8003/3, Veliyyüddin Efendi 1836, 1912, 1915; Amasya İl Halk Ktp. 1757; Kastamonu Yazma Eser Ktp. KHK 369/14; Bursa İnebey Yazma Eser Ktp. Câmii Kebir (Ulucâmi) 1751/2, 1752.

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud