Fatma Aliye Hanım ile Ahmet Mithat Efendi’nin birlikte yazdıkları bir roman. Eser, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde (S. 4028, 15 Aralık 1891 - S. 4038, 26 Aralık 1891) tefrika edildikten iki ay kadar sonra kitaplaştırılmıştır (1892). Hayal ve Hakikat’in “Vedat” başlıklı birinci bölümü Fatma Aliye Hanım’ın ilk telif çalışmasıdır. Bir yıl önce George Ohnet’den yaptığı Volonte (Meram) (1890) tercümesi tartışmaları üzerine Mithat Efendi ile tanışan ve onun desteğini kazanan Fatma Aliye, açık adıyla yayımlayacağı ilk eseri Muhadarat (1892)’tan önce iki yazarlı bu romanla dönem okuyucusunun karşısına çıkar. Hayal ve Hakikat’in kitaplaştırılması sırasında “Bir Kadın” imzasını kullanan Fatma Aliye Hanım hakkındaki tek bilgi, Mithat Efendi’nin kaleminden çıkan “İfade” başlıklı kısa girişte yer alır. Fatma Aliye burada, yazıları Tercüman-ı Hakikat’te yayımlanan ‘Fazılat-ı nisvan-ı Osmaniyeden biri’ olarak tanıtılır. Bu kadın yazar hakkında başka bilgi vermeyen Mithat Efendi, “İfade” ile matbuat âlemine, eseri himayesindeki bir kadın yazarla yazdıklarını hissettirirken, Fatma Aliye Hanım’ı da yazmaya cesaretlendirir.

Hayal ve Hakikat’in edebiyat tarihi açısından bir önemli tarafı da devir okuyucusunun Zafer Hanım’dan 15 yıl sonra bir kadın yazarla karşılaştırılmasıdır. Ancak Zafer Hanım Aşk-ı Vatan’da (1877) kendi adını açık olarak kullanabilirken Fatma Aliye “Bir Kadın” imzasının arkasında durur. Hayal ve Hakikat, Türk edebiyatının ilk iki yazarlı romanıdır. “Vedat” ve “Vefa” başlıklı iki bölümden meydana gelen eserin birinci bölümü Fatma Aliye’ye; ikinci bölümü ise Mithat Efendi’ye aittir. Romanın ana teması, Fatma Aliye’nin bütün eserlerinde ele aldığı, dönemin önemli sosyal meselelerinden olan aşk ve evliliktir. Eserin iki yazarlı olması, aşk ve evliliğin iki tarafını oluşturan kadın ve erkeğin farklı bakış ve değerlendirmelerinin, hemcinsi bir yazar aracılığıyla yansıtılması imkânını sunar.

Hayal ve Hakikat’in birinci bölümü Vedat’ın Fatma Aliye’ye yazdığı bir mektupla başlar. Bu mektuba göre ölmek üzere olan Vedat, yazarla görüşmeyi istemektedir. Bu mektuptan kısa bir süre sonra da ölen Vedat’ın hikâyesi geriye dönülerek ve kronolojik bir akışla anlatılır. Kimsesiz bir kız olan ve zamanını kitap okuyarak geçiren Vedat’ın, vasisi Hüseyin Sabri Efendi’nin oğlu Vefa’ya âşık olması etrafında gelişen hikâye, Vefa’nın evlenmekten vazgeçmesi ve Vedat’ın hastalanarak ölümüyle tamamlanır. Başlangıçta çağdaşı genç kadınlardan farklı bir karakter sergileyen, evlenmeyi düşünmeyen Vedat’ın kendini ölüme götürecek bir aşka düşmesi, Fatma Aliye tarafından babasızlıkla açıklanır. Eserlerinde baba kız yakınlaşması ve babaların kızlarını hayata hazırlamaları fikri üzerinde duran yazara göre Vedat aşk değil, babasızlığın ruhunda eksik bıraktığı şefkat arayışı içindedir. Vedat bu haliyle kendine ait bir serveti olmasına rağmen hayatını baba ya da koca rolündeki bir erkeğe dayanmadan sürdüremeyen devir kadınının eksik duruşunu temsil eder.

Hayal ve Hakikat’in ikinci bölümü Vedat’ın ölümünden sorumlu tutulan Vefa’nın kendini anlatmak üzere Mithat Efendi’ye yazdığı bir mektuptan oluşur. Vefa bu mektupta, Vedat’la evlenme kararının babası tarafından verildiğini, kendi isteğinin iyi bir eğitim sonucunda meslek edinerek memlekete hizmet olduğunu anlatır. Babasının ölümü ardından Vedat’tan ayrılan Vefa, kendisini onun ölümünden sorumlu tutmaz. Ona göre Vedat hayalperestliğinin kurbanıdır. Vefa’nın mektubuyla gerçek bir aşkın ifadesi olarak görülen şeylerin aslında Vedat’ın hayalinden ibaret olduğu anlaşılır.

Hayal ve Hakikat’in bir kadın yazar tarafından yazılmış olan, aşk ve evlilik konusunda bir kadın karakterin duruşunu çözümleyen ilk bölümü ‘duygu’; bir erkek yazar tarafından bir erkek karakterin çözümlemesinin yapıldığı ikinci bölümü ‘akıl’ tarafında durur. Böylece bir yandan kadın-duygu, erkek-akıl eşleştirmesinin altı çizilirken, diğer yandan dönem edebiyatının Romantizm’den Realizm’e geçiş sancılarına gönderme yapılmış olur. Roman, Mithat Efendi’nin kaleminden çıkan “Histeri” başlıklı bir bölümle sonlanır. Kadınların hayata özellikle de aşk ve evliliğe bakışlarını ‘histeri’ ile açıklayan yazara göre hayatı kitaplardan öğrenmeye çalışan, kendilerini hayata hazırlayan bir rehberlerden yoksun olan kadınlar, hayatın gerçeklerine hazır değillerdir. Sosyal hayatın içinde yer alan erkekler ise edindikleri tecrübelerle meselelere akılcı bakabilmekte, bilgilerini gerçek hayat deneyimine dönüştürebilmektedirler. Bu bakış açısıyla romanın birinci bölümde anlatılan Vedat’ın hikâyesi, ikinci bölümdeki Vefa’nın mektubuyla dönem kadınıyla ilgili sosyal bir sorunun ifadesi haline getirilir.

Yazarların biyografileri için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye /  "Ahmet Mithat Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi.