Vucûdî'nin mesnevi formundaki eseridir. Eser aruzun “Feilâtün/ Mefâilün/ Feilün” kalıbı ile yazılmıştır. Besmeleyle başlayan eserde; tevhid, münacat ve naattan sonra Sultan III. Murad’ın övgüsüne bir medhiye akabinde de eserin padişaha hediye edildiğini ifade eden 54 beyitlik sunuş manzumesi yer alır (Aydemir 2017: 19). Vücudî, eserinin sebeb-i telifinde; kendisinin hakikate ulaştığını, hakikat sürecini dostlarıyla paylaşmak istediğini, bunun için de Hayâl’in aşk macerasını yazdığını ifade eder (Aydemir 2017: 19).

Eserin kısa özeti şöyledir: Hayâl, Yâr’i görmeden kulaktan âşık olmuştur. Yâr’i aramaya çıkan Hayâl’in deliliği günden güne artar. Hayâl, bir gün Yâr’i rüyasında görüp ayağına yüz sürer. Kanlı gözyaşları döker. Ona hâlini anlatır, ondan ayrı kalmanın zorluklarını dile getirir. Sevgiliyi vuslata razı eder. Aşk yolculuğunda Hayâl’e yol gösteren kişi Pîr-i Akl’dır. Hayâl, Pîrin öğütleri doğrultusunda yolculuğa devam eder. Hayâl’in Yâr ile karşılaşması Yâr’in bir av merasimindedir. Yâr’e aşk sırrını açıklar. Yâr nazını artırır, aşığına celal yüzünü gösterip ondan yüz çevirir. Yâr’in peşini bırakmayan Hayâl, onun arkasından gider. Hayâl’in yolu Şöhret Şehri’ne düşer. Bu şehirde yolunu kaybeden Hayâl, Uzlet Tekkesi’nde Hakk’a yalvarır. Melahat Bağı’nda bülbül ve çiçeklerle karşılaşır. Onlar da Yâr’e âşıktır. Burada kötü huylu rakiple karşılaşan Hayâl onun hışmına uğrar. Yâr, hayalle karışık bir rüya görür. Rüyasında Firdevs bahçesinde dolaşırken bülbüllerin inlediğini, gülün ateş yanağıyla bülbülü küle çevirdiğini görür. Bülbüle merhamet edip gülü azarlar. Yâr sabahleyin hamama gelince rakip bahçenin perişan halinin sorumlusunun Hayâl olduğunu söyler. Yâr bu sözden Hayâl’in geldiğini anlar. Nedimleriyle birlikte eğlence meclisi kurar. Hayâl, meclisi uzaktan seyreder. Meclisin sonunda Yâr Hayâl’in yanına gelir. Hayâl, gözden inci ve cevherler saçıp Yâr’in ayağına yüzler sürer. Kendisinin rüya âleminde mi gerçek hayatta mı olduğuna karar veremez. Sevgili ona lütuflar eder, vuslatına erdirir. Hayâl vuslat âleminde sefadayken fanilik rüzgârı gül bahçesinin harmanını yakar. Bu hâli gören Hayâl’in aklı gider. Gözünü açıp gül bahçesine bakınca gözyaşı döküp inlemeye başlar. Cihanda ne yâri ne ağyarı kalmıştır. Hayâl, bu âlemin uykudaki hayal olduğunu anlar. Can gözü açılıp Rahman’ın baki cemalini görmüştür. Âlemin sefasından el çekip cihanı gösteren kadehten vazgeçer (Aydemir 2017: 30-34).

Hayâl u Yâr mesnevisinin şahıs kadrosu geniş değildir. Hikâyede tek bir olay örgüsü vardır o da Hayâl’in etrafında gerçekleşir. Mesnevide başlangıcı ve bitişi olan bir zaman da yoktur. Eserin anlatıcı kişisi çoğunlukla yazar-anlatıcıdır. Konuya hâkim olan anlatıcı, ara ara meviza, hasbihâl ve nükte başlıkları ile metnin akışına müdahale ederek konuyu özetler ve çıkarılması gereken derse işaret eder. Eserde hâkim olan anlatım kipi üçüncü şahıs görülen geçmiş zaman kipidir (Aydemir 2017: 58).

Her mesnevide olduğu gibi Hayâl u Yâr mesnevisinde de tasvirler önemli yer tutar. Hikâye kahramanlarının tasviri, mevsimlerin tasviri, gece gündüz tasvirleri, av merasimleri, eğlence meclisleri ve musiki aletlerinin tasvirleri, Şöhret Şehri tasviri, sevgilinin sarayı tasviri gibi betimlemeler ilk akla gelen örneklerdir (Aydemir 2017: 58).

Hikâyenin sonunda hatime vardır. Fahriye havasında söylenmiştir. Şair, eserinin kusuru varsa dostlarının mazur görmesini ister. Kimseden etkilenmeyip özgün bir eser ortaya koyduğu iddiasındadır. Mesneviyi yazmaktan maksadı âlemde bir eser bırakmaktır (Aydemir 2017: 34-35).

Hayâl u Yâr’da hikâyenin anlatımında klasik mesnevi kompozisyonuna uyulmakla birlikte diğer mesnevilerde karşılaşmadığımız hikâye dışında bir bölüm vardır. Şair burada daha çok kendi hayatı ve şiir anlayışına dair bilgiler vermiştir. Ancak hikâyeden büsbütün ayrı bir bölüm de değildir. 1010 beyit tutan bölümde zaman zaman hikâyeye atıfta bulunulmuştur. Hikâyenin anlatıldığı kısım 2471, hikâye dışındaki bölümle birlikte 3482 beyittir. Mesnevide ana ve ara başlıklar benzer eserlere göre sade bir dille kaleme alınmıştır.

Hayâl u Yâr mesnevisinin birisi Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail Koleksiyonu 416 numarada diğeri de Makedonya Millî Ktp. MST II. 107 numarada kayıtlı iki yazma nüshası vardır. Yaşar Aydemir tarafından iki nüsha tenkitli metin olarak neşredilmiştir (Aydemir 2007; 2018).

Şairin biyografisi için bk. "Vücûdî, Mehmed". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vucudi-mehmed