Servet-i Fünun dergisinin sahibi Ahmet İhsan Tokgöz’ün, Ülfet’ten sonra ikinci telif romanı olarak 9 Nisan-16 Temmuz 1308 (21 Nisan-28 Temmuz 1892) tarihlerinde tefrika edilen, romantizm akımına bağlı kalınarak kaleme alınmış romanı. Tokgöz’ün roman sayısı hakkında farklı görüşler vardır. Araştırmacıların çoğu, Tokgöz’ün iki telif romanı bulunduğunu ifade etse de Elif Öksüz Güneş, Asya-yı Şarkî’ye Seyahat eserinin de kurgusal bir eser olduğunu söyler (Öksüz Güneş 2019: 642).

Çerçeve hikâye şeklinde düzenlenen ve iç içe iki olay örgüsünün bulunduğu romanda olaylar zamanı da buna uygun şekilde geri dönüşle (flashback) tertip edilir. Dış hikâyede Raci, başından geçenleri bir temmuz akşamı arkadaşlarına anlatır. İç hikâyedeyse Raci, Sadiye Hanım ve Hâver’in sergüzeşti aktarılır. İki varlıklı ailenin çocuğu olarak evlenen Râci’yle Sadiye Hanım’ın beş yıllık evliliklerinde çocukları olmamıştır. İkisi de iyi eğitimli, cemiyet hayatını seven ve bazı fikirleri yönüyle modern kahramanlardır. Yalıda yaşayan Râci ve Sadiye Hanım, birbirlerinin hayatına müdahale etmez, Sadiye Hanım sevdiği eğlencelere katılmaya devam ederken Râci, yalıdaki hizmetçi Hâver’le bir aşk yaşar ve onu iğfal eder. Fakat Hâver bu ilişkiye zorlanmaz, kendisi de Râci’yi sever. “Bir âşık-ı merdud” imzalı mektupla Sadiye Hanım durumdan haberdar olur. Râci, Hâver’le evlenip ona yeni bir ev tutma düşüncesindedir. Sadiye Hanım, “âlemin diline düşmemek için” durumu kabullenir. Aslen Kastamonulu olan Hâver’in, oradaki analığı İstanbul’a getirilir, Ayastefanos’ta bir ev kiralanır. Râci’nin Bursa’da olduğu bir zamanda bir oğulları olur. Eskiden beri Hâver’i seven fakat karşılık bulamayan Süleyman, Hâver’i bıçaklar, aldığı yaradan dolayı bir süre sonra Hâver ölür. Orada bulunan balıkçılar da kürekle Süleyman’ı öldürür. Nihayetinde Sadiye Hanım, çocuğu kabul eder.

Sade bir dille kaleme alınan ve yer yer sohbet üslubunun tercih edildiği, yazarın dâhil olduğu eserde mekân tasviri (yalıdaki yemek odasının ayrıntılı tasviri gibi) ve karakter inşası yer yer güçlü görünse de mekân ve kahramanlar tam anlamıyla aydınlatılmaz. Anlatıcı; betimlenen oda veya kahramanın üzerindeki kıyafetler, olaylar/durumlar hakkında okura bilgi verir.

Eserin karakterizasyonda Tanzimat dönemi eserlerinden ayrılan yönü, Hâver’in yazar-anlatıcı tarafından suçlu bulunmamasıdır. Hâver, evin beyi Râci ile bir ilişkiye zorlanmamış, kendisi de onu severek bu yola girmiştir. Bu nedenle Hâver, evin hanımı Sadiye’ye ihanet etse de eserde ona karşı suçlayıcı/olumsuz anlatımlar bulunmaz. Aynı zamanda eğlenceye düşkün olan Sadiye Hanım, yer yer kocası Râci’yi ihmal ettiğini dile getirir. Yazar, Kastamonu’nun bir köyünden olan Hâver’le İstanbullu ulema bir ailenin kızı Sadiye’yi mukayese eder gibidir ve bu mukayesede tercihi Hâver’den yanadır. Bunun işaretlerini yer yer okura gösterir.

Yazarın biyografisi için bk. "Ahmet İhsan Tokgöz". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü". http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tokgoz-ahmet-ihsan