Nev’î’nin kaleme aldığı tasavvufî ve alegorik mesnevi. Şair eserin girişinde Hüsrev ü Şirin gibi kıssaların çok olup insan halini anlatan eser bulunmamasından yakınmış ve hasb-i hâlini yazmaya karar verdiğini ifade etmiştir. “Sözi nazm eyleyem fesâne ile/Hasb-i hâl eyleyem bahâne ile” beytinde belirttiği gibi şair, içerisinde bulunduğu hali ve genel anlamda insanın ruhsal yolculuğunu tasavvufî kavramların kişileştirildiği bir hikâye bütünlüğü içerisinde anlatmıştır.

Hasb-i Hâl’in British Library'de, Millet Kütüphanesi’nde ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde birer, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde 5 ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde 4 olmak üzere toplam 12 yazma nüshası bulunmaktadır (Sis 2008:7).Eserin beyit sayısı -nüshadan nüshaya farklılık gösterse de- son yapılan çalışmalarla 1000 olarak tespit edilmiştir (Sis 2008: 12). Mesnevi içerisinde eserin yazılış tarihinden bahsedilmemektedir. Topkapı nüshasında istinsah tarihi 1009/1600-01, Çelebi Abdullah Efendi nüshasında ise 1007/1598-99 olarak kayıtlıdır. Mesnevinin giriş bölümünde yer alan “Vasf-ı Sahib-kırân Şâh-zâde Sultân Selîm Hân bin Sultân Süleymân Han…” başlıklı methiyeden eserin Şehzade II. Selim’e sunulduğu anlaşılmaktadır (Sis 2008: 223).

Aruzun fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün kalıbıyla yazılan eser klasik mesnevi tertibine uygun olarak tevhid, münacat ve na’t manzumeleriyle başlamaktadır. Sahabelere ve dört halifeye övgünün ardından II. Selim’e methiye ve sebeb-i te’lif gelmektedir. Şairin “İdem âbâd çünki bünyâdın/ Hasb-i Hâl eyleyem anın adın” beytiyle eserin adını da zikrettiği bu bölümden sonra asıl konuya geçilmektedir. Konunun işlendiği bu bölümde hikâyenin önemli noktalarına vezinleri mesnevi vezninden farklı olan 2 rubai ve 3 kıta yerleştirilmiştir. Böylelikle okuyucunun dikkati çekilip mesnevideki monotonluk kırılmıştır.

Hikâyenin özeti kısaca şöyledir: Âşık, dünya meyhanesinde yaşayan, devamlı aşk acısı çekip ağlayan ve her gördüğü güzele âşık olan bir sarhoştur. Ağlayıp inleyerek dolaştığı bir gün yolu bir dergâha düşer. Dergâhta halkalar halinde toplanmış Hakk’ı zikreden dervişleri görür, çok etkilenir. Dergâhtaki dervişlerden biri derdinden kurtulması için Âşık’ı dergahın piri İrşad’ın huzuruna çıkarır. İrşad, derdinin çaresinin Perî’de olduğunu ve mektup yazarak yardım istemesini tavsiye eder. Tavsiyeye uyan Âşık, aşk derdinden çektiği sıkıntıları anlatan bir mektup yazar. Mektubundaki şikayet ifadeleri Perî’nin arkadaşı İstiğnâ’nın hoşuna gitmez. Diğer arkadaşı Meyl ise Âşık’a yol gösterilmesi gerektiğini söyler. Perî, Meyl’in telkin ettiği gibi bir mektup yazar. Hatasını anlayan Âşık, çok üzülür ve perişan olur. İrşad’ın telkiniyle yeni bir mektup daha yazar. Mektubuna sevgilinin vasıflarını överek başlar. Ardından aşktan harap olduğunu ama bunu şikayet için değil hasb-i hal için yazdığını ifade eder. Âşık’ın aşkını kabul eden Perî, ondan nefsini ve aklını uzaklaştırmasını, cismini yok etmesini talep eder. Âşık, çektiği tüm sıkıntıları unutur, cismini fenâ ateşinde yakarak terk-i cân eder. Sevgiliyle buluşmak için Nurlar bahçesine girer. Girdiğinde gözü gaflet uykusundan açılır, canlarda ve tenlerde gizli olanın Allah olduğunu anlar, kendi varlığında Hakk’ı görür, fenafillâha erer.

Hasb-i Hâl, mecâzi aşktan hakîkî aşka yönelmiş bir Âşık’ın geçtiği aşamaları ve geçirdiği değişimi aşk hikayesi halinde sunan alegorik bir eserdir. Nev’î mesnevisinde, irşad, akıl, sabır, ihtiyar, nefis, karar, istiğna, meyl, mekr, firib gibi tasavvufi kavramları kişileştirip her birine anlamlarına uygun roller vererek oldukça ilgi çekici bir eser ortaya koymuştur.

Eser üzerinde Hande Özer bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1994). Nesrin Sis, eserin metnini dil incelemesiyle birlikte kitap olarak yayınlamıştır (2008). Yazar ayrıca bir makalesinde eserdeki deyimlerin üzerinde durmuştur (Sis 2015:72-79).

Şairin biyografisi için bkz. “Nev’î, Yahyâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevi-yahya