Ziya Paşa’nın derlediği üç ciltlik Türk, Fars ve Arap klasik şiirinden örnekleri içeren antoloji. Ziya Paşa, antolojiyi eski müntahabat tertip usulüne uygun bir şekilde oluşturmuştur. Birinci cilt, kasidelere ayrılmıştır. Bu ciltte ayrı bölümlere ayrılmak suretiyle ve alfabetik sırayla 22 şairin Türkçe, 38 şairin Farsça ve 37 şairin Arapça kasidelerine yer verilmiştir. Bu ciltte Bâkî, Fuzûlî, Necâtî, Nedîm, Nef’î, Neşâtî, Nev’î gibi divan şiirinin önemli isimleri yanında 19. yüzyıl şairlerinden Âkif Paşa, Keçecizâde İzzet Molla, Nevres Efendi, Münif’in ve Ziya Paşa’nın kendisinin de kasideleri bulunmaktadır.

İkinci ciltte 393’ü Türkçe, 374’ü Farsça, 345’i Arapça manzume yer almaktadır. Türkçe şiirler sırasıyla terkîbler, tercî'ler, tesdîsler, tahmîsler, kıt’alar, rubâiler, gazeller ve beyitlerden; Farsça şiirler terkîbler, tercî'ler, muhammesler, gazeller ve beyitlerden; Arapça şiirler ise kıt’alar, gazeller ve beyitlerden oluşmaktadır. Bu ciltte divan şiirinin önemli şairlerinin manzumeleri yanında Cevdet Paşa, Hâlet Efendi, Hersekli Arif Hikmet, Şeyhülislam Arif Hikmet Bey, Keçecizâde İzzet Molla, Avnî Bey, Galib Bey, Kâzım Paşa, Mahmud Nedim Paşa, Namık Kemâl, Nevres Efendi, Yusuf Kâmil Paşa gibi 19. yüzyıl şairlerinin manzumelerine de yer verilmiştir.

Üçüncü cilt mesnevilere ayrılmıştır. Bu ciltte 17 Türkçe, 36 Farsça mesneviden bölümler yer almıştır; Arapça mesnevi örnekleri bulunmamaktadır.

Âli Paşa’nın ölümünden sonra yurda dönen ancak kısa süreli görevlerden sonra işsiz kalan ve sağlık sorunları dolayısıyla da psikolojik çöküntü yaşayan Ziya Paşa’nın bir meşgale olmak üzere başladığı Harâbât, hem önsözde divan şiirini savunan görüşleri hem de yer verilen şairler ve şiirler dolayısıyla özellikle Namık Kemal’in ağır eleştirilerine maruz kalmıştır. İlk cildin yayımlanmasından hemen sonra Namık Kemal Tahrîb-i Harâbât’ı, ikinci ciltten sonra da Ta’kîb’i kaleme almış ve İstanbul’daki yakınları vasıtasıyla elden ele ulaştırılmasını sağlamıştır.

Namık Kemal’in seçilen şiirlerin estetik değerleri hakkındaki eleştirileri bir tarafa, Harâbât’ı edebiyat tarihimiz açısından önemli kılan, kaynaklarda Harâbât Mukaddimesi olarak anılan 795 beyitlik manzum ön sözdür. Aruzun "mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün" kalıbıyla yazılmış bu ön söz, eleştiri ve edebiyat tarihimiz bakımından ihmal edilmesi mümkün olmayan değerlendirmeler içermektedir. Namık Kemal’in Harâbât eleştirileri büyük ölçüde bu önsöze yöneliktir. Önemi dolayısıyla Harâbât Mukaddimesi’nin eski ve yeni harflerle değişik baskıları yapılmıştır.

Harâbât Mukaddimesi, “Tevhîd-i Bârî ve Münâcât”, “Na’t-ı Nebevî”, “Sebeb-i Tertîb-i Harâbât”, “Ahvâl-i Eş’âr-ı Türkî”, “Meşrût u Ahvâl-i Şâirî”, “Ahvâl-i Şuarâ-yı Rûm”, Ahvâl-i Şuarâ-yı İran”, “Ahvâl-i Şuarâ-yı Arab”, “Tahdîs-i ni’met ve Ihtâr u Ma’zeret” başlıklarını taşıyan dokuz bölümden oluşmuştur.

Antolojinin hazırlanma sebeplerini açıkladığı bölümde Ziya Paşa, kendi şiir serüveninin başlangıcını anlatır; henüz on beş yaşına basmamışken şiire merak duyduğunu ve ilk olarak meydan şairlerini, Âşık Gârib’i, Âşık Ömer’i okuduğunu söyler. Bu anıların aktarıldığı bölümde geçen “Verdi bana evvelâ merâkı / Meydan şu’arâsının nehâkı” dizeleri, özellikle de eşek anırtısı anlamına gelen “nehâk” sözcüğü, Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşa”daki düşüncelerinin tamamıyla değiştiğinin göstergesidir. Halk şiirine ilgisinin bir iki yıl daha devam ettiğini, nihayetinde bir gün eline köhne bir iki divan geçince başka bir hazineye kavuştuğunu, böylece halk şairlerinin pabucunun dama atıldığını, nihayet Sa’di ve Hafız’ı okuduktan sonra şiirin ne demek olduğunu anladığını dile getirir. Paşa, halk şiirini sadece fazla ahenksiz ve kaba bulduğu için aşağılamaz; onun halk şiiri hakkındaki alaycı dili, Osmanlı yüksek zümre kültürüyle yetişmiş olmasından ve çağa ses veren, zengin, yeni bir edebiyat oluşturmak için halk kültüründen yola çıkılamayacağını anlamasından kaynaklanır.

Mukaddime’nin “Meşrût u Ahvâl-i Şâirî” bölümünde şiir ve şairlik hakkında da genel değerlendirmeler yapılmıştır. Şairliğin doğuştan gelen bir yetenek olduğu ancak ne kadar yetenekli olunursa olunsun cehaletle şiir yazılamayacağı; şairin mutlaka eğitim görmesi gerektiği belirtilir. Ziya Paşa genç şairlere Arap şiirine, eski şairlerin şiirlerine, tarihe, dilbilgisine yönelme tavsiyesinde bulunur. Bütün bu ve buna benzer tavsiyeler, divan şairlerinin divan dibacelerinde, bazı mesnevilerde genç şairlere verilen öğütlere benzer ama Ziya Paşa kendi yaşadığı çağın farkındadır ve artık şiir yazmak için sadece Doğu bilgisinin yeterli olmadığının bilincindedir. Bu yüzden Paşa, genç şairlere mutlaka bir Avrupa dili öğrenmeyi tavsiye eder. Batı dillerinden en az birini öğrenmek, o dilin şiirinin yolunu da açacaktır ama Batı’yı taklitle aslını unutmamak, milliyetini hakir tutmamak lazımdır. Türk edebiyatında Batı’yı taklit endişesinin ilk yansımalarından olan bu düşünceler, her edebiyatın bir toplumsal çevreye dayandığını, kültürel değerlerin, anlayışların toplumdan topluma değişiklik göstereceği kabulüne dayanır. Batı’dan yeni edebî türlerin alınmasına itiraz eden Ziya Paşa, Tanpınar’ın da tespit ettiği gibi, tiyatroyu bir terbiye aracı, eğlenceli bir mektep diye öven Namık Kemal’i de dolaylı olarak eleştirmiştir.

Ziya Paşa, Mukaddime’nin “Ahvâl-i Eş’âr-ı Türkî” ve “Ahvâl-i Şuarâ-yı Rûm” başlıklı bölümlerinde Türk edebiyatının ilk düzenli, kısa edebiyat tarihini yazmıştır. Önsözün manzum olması, edebiyat tarihine dair bilginin değerini bir ölçüde gölgelese de Ziya Paşa’nın Osmanlı sahası Türk edebiyatını dönemlere ayırması, divan şiirinde yüzyıllar içinde ortaya çıkan yeni eğilimleri tespit etmesi, bugün için de önem atfedilen şairlere dair nesnel yargılarda bulunması ve buna benzer nitelikleri ile söz konusu iki bölüm, Türk edebiyat tarihçiliğinin başlangıç çalışması olarak kabul edilmektedir.

Ziya Paşa, aynı sistemle fakat daha sınırlı olarak İran ve Arap şiir tarihi hakkında da bilgi vermiştir.

Ziya Paşa’nın edebiyat tarihini ilgilendiren bilgiyi sistematik bir tarzda aktarma çabası önemlidir, yoksa Harabat Mukaddimesi, bugünkü ölçütler çerçevesinde bilimsel bir edebiyat tarihi değildir. Bununla birlikte Ziya Paşa’nın divan şiiri eleştirisinin, edebiyat tarihine dair yargılarının yeniliği, yöntem farkı, kendi çağının eski anlayışla oluşturulmuş son tezkirelerinden biri olan Fatin Tezkiresi ile karşılaştırıldığında çok daha iyi anlaşılır. 

Harâbât’ın ilk cildi 1291/1874, ikinci ve üçüncü ciltleri ise 1292/1875-76 yılında ayrı zamanlarda basılmıştır. Her üç cilt de İstanbul’da Matbaa-i Âmire tarafından basılmıştır. Birinci cilt 29+285 sayfadır. Numarasız olan 29 sayfada bir takriz, fihrist ve Ziya Paşa’nın kaleme aldığı manzum mukaddime bulunmaktadır. İkinci cilt 11+506 sayfadan, üçüncü cilt ise 1+436 sayfadan ibarettir. Eserin başka bir baskısı yoktur.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa