HAMSETÜ’L-MÜTEHAYYİRÎN
Biyografik bilgiler içeren hatırat
NEVÂYÎ, Ali Şir Nevâyî (d.844 /1441 ö. 906/1501 )

ISBN: 978-9944-237-87-1


Çağatay Türkçesinin ünlü ismi Ali Şir Nevâyî’nin (d.844 /1441 ö. 906/1501) Fars Edebiyatının ünlü şairi Abdurrahman Câmî’nin 1492’de ölümü üzerine yazdığı biyografik bilgileri de içeren hatırat niteliğindeki eseri.

Ali Şir Nevâyî’nin Abdurrahman Câmî ile yakın dostluğu vardır. Farsça ve Arapça kırk beşin üzerinde eseri olan Câmî, eserlerinin bazılarını Ali Şir Nevâyî’nin isteği üzerine kaleme almış, Nevâyî de Câmî’yi üstat olarak benimsemiş, bazı eserlerini örnek almış, bazı eserlerini çeviri, düzeltme ve eklemelerle Türkçeye aktarmıştır. Ali Şir Nevâyî ve Molla Câmî, Herat’ta gelişen İran ve Türkistan kültürünü temsil eden iki önemli isimdir. Nevâyî, eserlerinde sık sık Abdurrahman Câmî’yi över, pek çok yerde onu anar. Horasan’ın Câm şehrinde 1414’te doğan Nuruddin Abdurrahman Câmî, ailesiyle küçük yaşta Herat’a gelip yerleşmiş, Şahruh ve Uluğ Bey zamanlarında Herat ve Semerkant’ta öğrenimini tamamlayarak çağının düşünürü, şeyhi ve Fars edebiyatının en ünlü şairlerinden bir olarak kendisini tanıtmıştır.

Hamsetü’l-Mütehayyirîn’in yazılış tarihinin 1492- 1496 yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir (Volin 1955: 102). Eserini risale olarak tanımlayan Ali Şir Nevâyî, risalenin bir mukaddime, üç makale ve bir hatimeden oluştuğunu, bu beş bölümde okuyanları hayrete düşürecek sözler bulunduğu için risaleye bu adı verdiğini söyler. Mukaddimede, Abdurrahman Câmî’nin doğum ve ölüm tarihi, soy ağacı, çocukluğundaki üstün kavrayışı, tahsili, tahsildeki büyük başarıları, Nakşibendi şeyhi Sadeddin Kâşgari’ye intisabı, ilimlerdeki bilgisi, şeyhi Sadüddin Kâşgari’nin mezarının yanına yerleşmesi, devrin önde gelenlerinin kendisini burada ziyaret ederek kendisine gösterdikleri hürmet, Nevâyî’nin de buraya gidip gelenlerden olduğu, kafiye konusunda yazılan risale dersine Nevâyî’nin de katıldığı anlatılmıştır (Abik 2006: 90-94). Birinci makalede Nevâyî, Cami ile aralarında geçen çeşitli yazılı, sözlü görüşmeler ve olaylara dayanarak aralarındaki yakınlığı, Câmî’nin kendisine verdiği değeri anlatmıştır. Farklı zaman ve mekânlarda yaşadıkları olaylardaki birbirlerine benzeyen görüşlerini, Câmî’nin keramet denebilecek nitelikteki ileri görüşlülüğüne tanık olduğu durumları, şakalaşmalarını anlatır. Yine bu makalede, Nevâyî, Câmî’nin kendisinden farklı düşündüğü konularda Nevâyî’nin açıklamalarından sonra ikna oluşunu örneklerle açıklar, şairler ve şiirler hakkındaki sohbetlerini, şiirlerini birbirlerine okumalarını, aynı zamanlarda aynı şeyleri düşünüşlerindeki uygunluğu dile getirir (Abik 2006: 94-104). İkinci makale Nevâyî ile Câmî’nin mektuplaşmalarına ilişkindir. Câmî’nin Külliyat'ında ve Nevâyî’nin Münşeat'ında mevcut olduğu bildirilen karşılıklı yazdıkları mektupların nitelikleri, hangi vesile ile nereden yazıldıkları belirtilir. Bu mektuplardaki bazı kısımlardan ve mektuplardaki Farsça şiir parçalarından örnekler verilir (Abik 2006: 104-118). Üçüncü makalede, Câmî’nin makaleleri ve kitapları tanıtılır. Câmî’nin eserlerinin hangilerinin yazılmasına Ali Şir Nevâyî’nin sebep olduğu ve bunun eserlerde nasıl dile getirildiği anlatılır. Aynı şekilde Nevâyî’nin eserlerinin yazılmasında, adlandırılmasında Câmî’nin etkisi, teşviki dile getirilerek Nevâyî’nin Câmî’yi hangi eserinde nasıl anlattığı belirtilir (Abik 2006: 118-139). Son bölüm olan Hatime bölümünde, Nevâyî, öğrenme ve yararlanma maksadıyla Câmî ile birlikte okuduğu kitapların dökümünü yapar. Bu eserler hakkında bilgi verir. Câmî’nin keramet gibi kabul edilecek çeşitli hallerine değindikten sonra Nevâyî, Câmî’nin hastalanması ve ölümünü anlatır. Ölüm döşeğindeyken çevresinde bulunanları, cenaze törenine katılanları, ne kadar çok kişinin cenaze törenine katıldığını anlatan Nevâyî, kalabalık törene katılanların kendisine de başsağlığı dilediklerini yazar. Şairlerin Câmî’nin ölümüne pek çok tarih düştüklerini, kendisinin de yazdığı mersiyeyi Câmî’nin ölüm yıldönümünde hükümdarın verdiği yıl aşı töreninde okuttuğunu belirterek yazdığı Farsça mersiyeyi buraya ekler (Abik 2006: 139-148).

Hamsetü’l-Mütehayyirin, Nevâyî külliyatlarının hepsinde bulunmaktadır. Külliyatlar dışında iki nüshanın varlığını Levend ve Volin bildirir (Levend 1958: 207; Volin 1955: 138). Hamsetü’l-Mütehayyirin’den bir parçayı Levend, Ali Şir Nevâî IV’te vermiştir (1968). Ayşehan Deniz Abik, doçentlik çalışması olarak 2000 yılında eserin çeviri yazı ile metnini, çevirisini, açıklamalar ile sözlük-dizinini hazırlamıştır. Bu çalışma, 2006 yılında yayımlanmıştır. Eser, Özbekistan’da Nevâyî Külliyatı içerisinde de basılmıştır. Özbek araştırmacı Azadbey'in bu konuda çalışması bulunmaktadır (2021?).

Nevâyî biyografisi için bk. “Ali Şir Nevâyî/Nevâi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai

Eserden Örnekler


T 759a6 Mukaddime : Alarnıŋ şerîf velâdetleri özleriniŋ mübârek (7) nazmları andak ma’lûm bolur kim sėkiz yüz on yetide ėrkendür. Kim öz velâdetleri zamânıdın sėkiz yüz toksan üç (8) yıl ötken târîhte cemî’ halât kim alarga ötkendür nazm kılıpdurlar. Ve ol garîb kasîde’îdür ve aŋa Reşh-i Bâl at koyupturlar ve matla'ı budur kim:… (11) ve kasideni aytkan târîhdin soŋra yana bėş yıl hem ‘ömr gül-zârıdın behre-yâb ve hayât çeşmesârıdın sîrâb ėrdiler. Sėkiz yüz toksan sėkizde kim yaşları zamânıdın sėksen ėki yıl ötmiş bolgay kim pâk rûhlarınıŋ kudsî-âşyân bülbüli rıhlet nevâsın âgâz kılıp gülistan-ı Firdevs havâsıga pervâz kıldı kim anıŋ keyfiyyeti şerh bile öz yėride (14) inşallahu ta’âlâ sebt bolgay. Alarnıŋ ’âlî nesebleri imâmü’l-müctehidîn Muhammed bin Hasan bin ‘Abdullah bin Tâvûs bin Hürmüz-i Şeybânîga barur. (15) Ki Hürmüz , Benî Şeybân kabilesiniŋ meliki ėrmiş kim Bagdâdda saltanat kılıpdur ve câhiliyet zamânıda emîrü’l-mü’minîn ‘Ömer raziyallahu ‘anhu ėligide (16) islâm şerefiga müşerref boluptur. Ve Benî Şeybân kabilesi neseb şerefide, ‘Arabnıŋ köprek kabâyiliga mûcib-i mübâhat ve tefâhürdür. Ve öz ataları (17) ve ulug ataları zühd ü takvî bile meşhur ve kazâ ve fetvî emriga dâyim meşgul ėrmişler ve Câm vilâyetide sâkin ve şeyhü’l-İslam Ahmed Câm vatanıda (18) mütevattın…

767b (21) Bu fakîr Mecâlisü’n-Nefâyis atlıg kitabıda kim sâhib-kırân zamânıdagı nazm ehlizikride bitip mėn, alarnıŋ vasf u menâkıbı üçünçi (22) meclisniŋ avvalıda bu nev’ bitip mėn kim kuyaşî ki r’ay-ı âlem –ârâyı bile bu zamân-ı mübâhî ve ehl-i zamânga şeref-i nâ-mütenâhî müyesser durur. Ve deryâyî ki tab’-ı gervher-zâyı bile devrân cismi gevherdin tola ve devrân ehli koynı ve ėtegi cevahirdin memlû boladur. Hazret-i mahdûmî şeyhü’l-islâmî (24) Mevlânâ Nuruddin Abdurrahman Câmî kaz u tılladur kim tâ cihân bolgay alarnıŋ yaruk hatırlarınıŋ netâyici cihân ehlidin kem bolmasun (25) ve tâ sipihr ėvrülgey alarnıŋ açuk köŋliniŋ devrân halayıkıdın fevâyidi öksülmesin. Çün bu muhtasarda mezkur bolgan (26) cema’atniŋ re’s ü re’îsi ol zât-ı nefîs ve bu risâlede mestur bolgan gürûhnıŋ muktedâ ve pişvâsı ol gevher-i yektâdur, mübârek ismleri bu evrâkda sebt bolurdın güzir ve yazılmasa dil-pezîr ėrmes ėrdi cür’et boldı çün alarnıŋ letâyif-i nazmı andın

T768a (1) köprekdür kim hâcet bolgay kim ba’zı bitilgey ve andın meşhurrak kim ihtiyâc bolgay kim bireri sebt ėtilgey. Kütübleriniŋ (2) atı bitilse bu evrâkdın âsâr ve musannefâtları zikri kılılsa gerdûn bahrı andın taşar. Lâ-cerem çü bu ma’nî bililür (3) du’â bile hatm kılılur. Ruba’iyye. Yâ Rab bu ma’ânî dürriniŋ ‘ummânı Bu dâniş ü fazl gevheriniŋ kânı Kim ėylediŋ anı ‘âlem ehli cânı ‘Âlem ėlige bu cânnı tut erzânî

T770a (24) Çün bu fakîr alar hıdmetide bu fihristni okudum, bu fakîrga emr kıldılar kim sėniŋ dagı nazmıŋ Türkçe elfazda müteaddid boluptur (25) sėn dagı her birisinibir isim bile birbiridin mümtâz kıl ve her kaysınıbir lakab bile cilve-sâz ėtkil. Alar emriniŋ ita’ati çün vâcib (26) ėrdi. Fakîr dagı avvalgı dîvânga kim tufûliyyetde rengîn nazmnıŋ garâbeti bar Garâyibü’s-Sugrat koydum ve ikinci dîvân kim şebâb eyyâmıda (27) kim ma’ânî nâdireleri nazm silkige kiripdür Nevâdirü’ş-Şebâb lakab bėrdim, üçünçi dîvân kim ‘ömr evâsıtıda vâki’ bolgan

T770b (1) bedî’ nikâtdur, Bedâyiü’l-Vasatka mevsum boldı ve törtinçi dîvân kim şehuhiyet sinnidagı fâyidelerdür Fevâyidü’l-Kiberge ittisâm (2) taptı.

Kaynakça


Abik, Ayşehan Deniz (2006). Ali Şir Nevâyî Hamsetü’l-Mütehayyirin Metin- Çeviri –Açıklamalar- Dizin. Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Duymuş, Ömer (1993). “Câmî, Abdurrahman”. İslam Ansiklopedisi C. 7 . İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 94 -99.

Kut, Günay (1989). “Ali Şîr Nevâî”. İstanbul. İslam Ansiklopedisi C.2. İstanbul : Türkiye Diyanet Vakfı yay., 449- 453.

Levend, Agah Sırrı (1958). “Türkiye Kitaplıklarındaki Nevâî Yazmaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1958: 127-209.

Levend, Agah Sırrı (1965). Ali Şir Nevâî I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Levend, Agah Sırrı (1968). Ali Şir Nevâî IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Volin, S.L. (1955). “Leningrad Kitaplıklarındaki Nevâî Yazmaları Hakkında (Çev. Rasime Uygun)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1955: 99-141.

Atıf Bilgileri


Abik, Ayşehan Deniz. "HAMSETÜ’L-MÜTEHAYYİRÎN". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/hamsetu-l-mutehayyirin. [Erişim Tarihi: 17 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 NESÂYİMÜ’L-MAHABBE MİN ŞEMÂYİMİ’L-FÜTÜVVE Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
2 RİSÂLE-İ MÜFREDÂT-I MU’AMMÂ ALÎ ŞÎR NEVÂÎ (ö. 906/1501) Dr. Öğr. Üyesi Fatma ŞENYÜZ
Görüntüle
3 MÎZÂNÜ’L-EVZÂN Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
4 MÜNÂCÂT Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
5 ÇİHİL HADÎS Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
6 SİRÂCÜ’L-MÜSLİMÎN Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
7 MAHBÛBU’L-KULÛB Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
8 NAZMÜ’L-CEVÂHÎR Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
9 HÂLÂT-I SEYYİD HASAN ERDEŞÎR BİG Ali Şir Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
10 HÂLÂT-I PEHLEVÂN MUHAMMED Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
11 TÂRÎH-İ ENBİYÂ VE HÜKEMÂ Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
12 TEVÂRİH-İ MÜLÛK-İ 'ACEM Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
13 VAKFİYYE Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
14 MÜNŞE’ÂT Ali Şîr Nevâyî Prof. Dr. Vahit Türk
Görüntüle
15 KÜLLİYÂT-I DEVÂVÎN / BEDÂYİ'Ü'L-BİDÂYE / NEVÂDİRÜ'N-NİHÂYE, HAZÂYİNÜ’L-ME’ÂNÎ (NEVÂYÎ) Alî Şîr Nevâyî/Nevâî, Fânî Prof. Dr. Günay Kut
Görüntüle
16 DÎVÂN (ŞEYH-ZÂDE ATÂYÎ) Atayî, Şeyh-zâde Atayî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
17 LEYLÂ vü MECNÛN Emîr Şeyhim Süheylî, Nizâmeddin Ahmed Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
18 DİVÂN (YÛSUF EMİRÎ) EMÎRÎ, Yusuf Emirî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
19 BENG Ü ÇAĞIR EMÎRÎ, Yûsuf Emîrî (öl. 1433-Herat) Doç. Dr. rabia şenay şişman
Görüntüle
20 DEH-NÂME (EMÎRÎ) Emîrî, Yûsuf Emîrî Prof. Dr. Kâzım Köktekin
Görüntüle
21 DÎVÂN (GEDÂYÎ) Gedâyî Doç. Dr. Filiz Meltem ERDEM UÇAR
Görüntüle
22 YÛSUF U ZÜLEYHÂ (HÂMİDÎ) HÂMİDÎ, Ahmedî, Kutbüddîn Ahmed Câm Jendepil Dr. Öğr. Üyesi Selcen Koca
Görüntüle
23 DÎVÂN-I TÜRKÎ Harezmli Hâfız / Hâfız-ı Harezmî Doç. Dr. Yaşar Şimşek
Görüntüle
24 MAHZENÜ’L-ESRÂR (HAYDAR TİLBE, MÎR HAYDAR) Haydar Tilbe, Mîr Haydar Doç. Dr. Filiz Meltem ERDEM UÇAR
Görüntüle
25 RİSÂLE-İ SULTÂN HÜSEYİN BAYKARA Hüseynî, Sultân Hüseyin Baykara, Hüseyin Baykara bin Mansûr bin Baykara bin Ömer Şeyh bin Timur Prof. Dr. Talip Yıldırım
Görüntüle