Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden seçilen 40 beytin manzum şerhi. Eser, Mesnevî’nin ilk 18 beyti ve 22’si Mesnevî’nin muhtelif yerlerinden seçilen toplam 40 beytin her birine beşer beyitle şerh yazılmasından oluşur. Beş beyitlik şerhin ilk beyti tercüme, kalan dört beyit açıklama mahiyetindedir (Özdemir 2016: 484). Hall-i Tahkîkât, Mesnevî’nin de vezni olan “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” kalıbıyla 1057/1647 tarihinde kaleme alınmış olup 357 beyittir (Alkaya 2018: 8,14,93).

Cevrî’nin eserdeki “Tarz-ı bî-mânend ile terkîb-i bend” ifadesinden hareketle eser üzerine yapılan çalışmalarda Hall-i Tahkikât’in nazım biçimi terkib-bend olarak belirtilir. Metinde sırasıyla; “Zikr ü Tevhîd-i Hudâ ‘azze ve celle” başlığıyla Allah’ın kudretinin anlattığı tevhid, “Na‘t-ı Şâhen-şâh-ı Sadr-ı Istıfâ” ile Hz. Peygamber’in son peygamber olduğu ve Kur’ân ile geldiğinin belirtildiği naat, “Der Medh-i Çâr-Yâr-ı bâ Safâ” başlıkğıyla dört halifeye övgü, “Der Beyân-ı İntihâb-ı Mesnevî” başlıklı eserin yazılma sebebi, “Der Senâ-yı Âsaf-ı Sâhib-Reşâd” başlıklı methiye, “Der Temmet-i Kabûl-i İ‘tizâr” ve son olarak eserin adına yer verilen “Der Beyân-ı Nâm u Târîh-i Kitâb” bölümleri bulunur. Cevrî, eseri kaleme alma sebebini dile getirdiği “Der Beyân-ı İntihâb-ı Mesnevî” bölümünde; gece gündüz Mesnevî’den ders aldığını, Mevlânâ’nın sözlerinin ruhuna gıda olduğunu, Mesnevî’yi beş kez istinsah ettiğini, sonunda o denizden nasiplenip pek çok inci çıkardığını, yani altı ciltten anlayışına uygun kırk beyit seçtiğini belirtir. Eserin son bölümü olan “Der Temmet-i Kabûl-i İ‘tizâr” başlığı altında; küstahça bir işe kalkıştığını fakat bu arzunun gönlüne düşüp aklını mest ettiğini, yetersizliğinin farkında olduğunu, kendi sözüyle evliya ve Mevlevî sözünün bir olamayacağını, Mesnevî şerhinin kolay olmadığını belirtir, cüretinden dolayı özrünü beyan eder ve kabul edilmesi talebinde bulunur ve sırları söylemede dilinin akıcı olması için Allah’a niyaz eder.

Eserde Mesnevî’nin ilk 18 beytinin beşer beyitle şerhinden diğer beyitlere geçişte “İftitâh-ı Şerh-i Ebyât-ı Güzîn” başlığına yer verilir. Sonda yer alan “Der Beyân-ı Nâm u Târîh-i Kitâb” bölümde ise; özet olan bu şerhin anlamının geniş olduğu, uzun sözün talip olana safa ve kalbe zenginlik vermeyeceği ve aklı sersem edeceği, bu nedenle de çekinip şerhi kısa tuttuğu ve eserin adının Hall-i Tahkîkât olduğu belirtilir. “Hall-i Tahkîkât” aynı zamanda ebced hesabıyla eserin yazıldığı tarih olan 1057’ye tekabül eder. (Zavotçu vd. 2019: 278-281) Eserde ney hikayesini konu eden ilk 18 beyit dışında surete itibar etmeme, gönle rağbet etme, dürüstlüğe meyletme, mananın önemi, insanın mahiyeti, suret âleminin sudaki akse benzediği bu nedenle zata bakmak gerektiği, akıl ve idrakin insan için gerekliliği, zühd ve takvanın önemi, Allah’ın ilmi ve kudreti, vahdet gibi konula yer verilir (Alkaya 2018: 65-92).

Cevrî'nin bu şerhi üzerine bir yüksek lisans tezi yapılmıştır (Alkaya 2018).

Şairin biyografisi için bk. “Cevrî, İbrâhîm Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cevri-ibrahim-celebi