Ali Şîr Nevâyî’ni yazdığı üç biyografiden biri.

Eser, Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis adlı şairler tezkiresine aldığı ve “Pek çok erdemler ile süslenmiştir. Güreş fenni onun hakkı ve sahip olduğu bir husus olmakla birlikte diğer erdemlerine göre bu özelliği aşağı düzeydedir. Onun üstün meziyetleri güneş gibi parlak olduğu için açıklamaya gerek yoktur. Bu zamanda fakr ehlinin önderi ve fakr yoluna girenlerin öncüsü Pehlevân’dır. Bazı kimseler Pehlevân’ın soyu konusunda ayıplamada bulunurlarsa da, fakir araştırıp yalan olduğunu tespit ettim” diyerek söz ettiği, yakın dostlarından biri olan Pehlevân Muhammed’in hayatıyla ilgilidir. Diğer biyografileri gibi bu biyografi de sanatkârane ve akıcı bir üslupla yazılmıştır. 

Nevâyî bu eseriyle devrinin önde gelen edebiyatçı, bestekâr, hekim ve sûfisi olan Pehlevân Muhammed’i bütün yönleriyle tanıtırken aynı zamanda devrinin kültür hayatına da ışık tutmuştur. Eser, Agâh Sırrı Levend’e göre 900/1494-1495’ten sonra yazılmıştır. Ölümle ilgili bir dörtlükle başlayan eserin giriş kısmında Pehlevân Muhammed’in övgüsü yapılmış ve bazı özellikleri belirtilmiş, soyunda seyyitlik olduğundan söz edilmiştir. Zamanın önde gelen güreşçilerinden olan dayısı Pehlevân Bû Sa'îd’in ölümünden sonra güreşçilerin başına Pehlevân Muhammed’in geçtiği şöyle anlatılır: “Pehlivan, hak ettiği üzere pehlivanların başına geçti ve bu topluluk onun başkanları olmasını büyük bir istekle benimsedi.” Bu ifadeler o devirde Herat’ta meslek mensuplarına ait birtakım kurumların olduğunu göstermekte ve sosyal hayatla ilgili önemli bir bilgi aktarmaktadır.

Eserde Pehlevân Muhammed’in başka bazı özelliklerinden de söz edilir. Bunlardan biri müzik nazariyatı ve müzik bilimindeki yetkinliği, sesinin güzelliği, bestelerinin olması ve bunları güzel seslendirmesidir. Nevâyî eserinde o devir Herat’ında müzikle ilgilenen, bu alanın üstat kabul edilen kişilerinden de söz eder ve adlarını belirtir. Bu küçük eser bu yönüyle de Türk kültür tarihi için değerli bir kaynak niteliği taşır. Mesel, söz, gazel, muamma söylemek de Pehlevân’ın uğraştığı sanatlar arasında sayılıp bunların hem ameline, hem de bilimine sahip olduğu belirtilmiştir. Aruz ve kafiye bilgisindeki yetkinliği vurgulanmış, şiir konusunda zamane şairlerinin ancak yüzde birinin, onun kadar bilgili olduğu tespiti yapılmıştır. Yıldız ilmini oldukça iyi bildiği, tıp ve hikmet yani felsefe bilgisine sahip olduğu da özellikle belirtilir. Fıkıh bilgisinin genişliğinden söz edilmiş, ibadetlerin farzları, vacipleri ve sünnetleri konusundaki bilgisinin pek çok fakih ve zahitte olmadığı ifade edilmiştir.

Eserde Pehlevân’ın başka birtakım özelliklerinden de söz edilmiş ve başında bulunduğu kurumla ilgili olarak da şu bilgi verilmiştir: “Pehlivân’ın tekkesinde gece gündüz, yirmi dört saat boyunca hiçbir zaman yiyecek ve içecek bulunmadığı olmazdı, türlü türlü yemekler olurdu, yoksullar, miskinler, dervişler, yolcular, yerliler orada yemek yerlerdi.” Bu satırlarda da yine o devir Herat’ının bir başka yönü yansıtılmıştır.

Pehlevân’ın devlet ricaliyle de oldukça iyi ilişkiler içerisinde olduğu, sultanzadelerin bir an bile ondan ayrılmayı istemedikleri, saray erkânı ve devlet ricalinin katıldığı şiir ve müzik sohbetleri meclislerinin kurulduğu, bu meclislerin de Pehlevân’ın gözetiminde geçtiği belirtilmiştir. Yazar, eserin bir yerinde şöyle bir not düşer: “Onun zihin gücü ve zekâsının letafetiyle, hafızasının keskinliği ve zarafetiyle ilgili pek çok söz hatıra geliyor, ancak bunların hepsini söylemek için bir sebep yoktur.”

Eserin ilgi çekici taraflarından biri de Pehlevân Muhammed ile Nevâyî’nin; Seyyîd Nesimî ile Lütfî’nin şiirleriyle ilgili yaptıkları konuşmalar, Türkçe söyleyen şairler ve Türkçe şiirler üzerine yaptıkları değerlendirmelerdir. Pehlevân’ın konuyla ilgili derin bilgisi karşısında Nevâyî, şaşkınlığını ifade eder.

Eserin sonunda Pehlevân Muhammed’in hastalığından, kendisinin (Nevâyî’nin) hekim göndermesinden, ancak Pehlevân'ın sağlığına kavuşamayıp ölmesinden söz edilmiş, ölümüne tarih düşürülmüştür. Kemal Eraslan yayınında eserin dört nüshasından söz edilmektedir. Bunlar, Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde bulunan Nevâyî külliyatlarında bulunan nüshalar, Paris Bibliothèque Nationale’deki külliyat nüshası ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bir Nevâyî mecmuası içerisindeki nüshadır.

Yazarın biyografisi için bk. "Alî Şîr Nevâî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai