Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin rivayet ettiği hadislerin Bâkî tarafından yapılmış tercümesi. Nev‘î-zâde Atâyî (ö. 1045/1635), Şakâyık Zeyli’nde Bâkî’nin Ebû Eyyûb (Medresesi) müderrisi olması münasebetiyle o sahabenin naklettiği hadisleri toplayıp tercüme ettiğini, bu eserin hâlen Eyüp Sultan türbesinde bir rahle üzerine konmuş ve ziyaretçilere açık olduğunu bildirir (Donuk 2017: 1179). Bazı tarihî ve biyografik eserlerde verilen hatalı bilgilerden, söz konusu tercümenin nüshasının görülmeksizin tanıtıldığı anlaşılmaktadır. Bâkî’nin yurt içi (mesela Köprülü Yazma Eser Ktp. Mehmed Asım Bey, Nu. 138) ve yurt dışı kütüphanelrinde birkaç yazma nüshası bulunan bu eseri, Ebû Eyyûb el-Ensârî tarafından rivayet edilmiş 200 civarında hadisin Türkçeye tercümesinden ibarettir. Sözlerine besmele ve Allah’a hamdla başlayan mütercim, Hz. Peygamber’e duadan sonra onun sahabelerine uymanın lüzumundan bahis açmış; büyük sahabelerden Ebû Eyyûb-ı Ensârî’nin kabrinin İstanbul’da bulunuşunun bu şehir için bir şeref olduğunu, halkın o zatın kabrini ziyaret ettiğini, ancak derecesinin yüksekliğini bilmediğini ifade etmiştir. Nûreddîn el-Karâfî (ö. 940/1533), Ebû Eyyûb-ı Ensârî’nin rivayet ettiği hadisleri toplayıp sıralamış; kendisi faydalarını yaygınlaştırmak için o kitabı Türkçeye çevirerek eserini veziriazam Mehmed Paşa’ya ithaf etmiştir. Mehmed Paşa’yı öven mütercim, onun Eyüp’de bir medrese, darülkurra ve çeşme yaptırdığını da anlatır. Bu bilgiler, eserde kendisini “Abdülbâkî el-hakîr” diye tanıtan mütercimin, 16. asrın ikinci yarısında “sultânü’ş-şuarâ” (şairler sultanı) sayılan Bâkî (1526-1600), tercümesini hediye ettiğini bildirdiği veziriazam Muhammed Paşa’nın ise Sokullu Mehmed Paşa (ö. 1579) olduğunu göstermekte; çevirinin, anılan yapıların inşasından sonra ve adı geçen sadrazamın sağlığında tamamlandığını düşündürmektedir. Sokullu ve eşi İsmihan Sultan’ın inşa ettirdiği darülkurra 987/ 1579’da yapıldığından, tercümenin de bu yıl zarfında bitirildiği tahminen söylenebilir.

Şair Bâkî’nin Fezâ’ilü’l-cihâd ve Meâlimü’l-yakîn adlı mensur eserlerini de Sokullu Mehmed Paşa’nın isteği üzerine ve Arapça’dan tercüme yoluyla meydana getirdiği bilinmektedir. Mütercim Abdülbâkî Efendi, Nûreddin el-Karâfî’nin Nefehâtü’l-ʿâbiri’s-sârî bi-ehâdîsi Ebî Eyyûb el-Ensârî adlı eserini, onun düzenlediği ve bölümlendirdiği şekilde çevirmiş ve tercümesini “Hayâtü’l-kulûb bi-Rivâyâti Ebî Eyyûb” adıyla isimlendirmiştir. Bundan sonra ibadette tevhid ve ihlas, Kur’an ve sünnete uyma, ilim talebinin fazileti gibi çeşitli konularda Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin rivayet ettiği 200 dolayında hadis tercüme edilmiştir. Eserin “Hâtime” kısmında ensâr ve Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin fazilet ve meziyetleri hakkındaki hadislerin çevrildiği görülmektedir. Burada söz konusu sahabenin hayatı, Kostantiniyye kuşatmasına katılışı, kabrinin yeri, İstanbul’un fethinden sonra bulunuşu, rivayet ettiği hadislerin sayısı hakkında da bilgi verilmiştir.

Bâkî’nin uzunca bir zamandır yazma nüshaları bilinmeyen ve bundan dolayı muhtevası konusunda bazen tahminî ve hatalı bilgi verilen Hayâtü’l-kulûb bi-Rivâyâti Ebî Eyyûb isimli eseri, Doç. Dr. Güler Doğan Averbek tarafından 2022 yılında fark edilerek ilim dünyasına duyurulmuştur.

Mütercimin biyografisi için bk. "Bâkî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/baki