Osmanlı kadı, müderris, şeyh ve dervişlerinin hâl tercümelerini içeren, Şakâyıku’n-Nu‘mâniyye’ye yazılan ilk Türkçe zeyil. Zeyl-i Şakâ'ik, Zeyl-i Atâyî isimleriyle de bilinmektedir. Yazımı 1042/1632-33 yılında başlamış, 1044 Rebiülahir’inde (Eylül 1634) Üsküp’te tamamlanmıştır. Atâyî Şakâ'iku’n-Nu’mâniyye’nin Türkçe genişletilmiş tercümesi olan Mecdî Mehmed Efendi’nin (ö. 999/1591) Hadâ'iku’ş-Şakâ'ik adlı eserini esas almıştır. Eser ilk dönem İslam biyografisi telif türü olan tabakât biçiminde yazılmıştır.

Taşköprîzâde Ahmed Efendi (ö. 968/1561) ilk hükümdar Osman Gâzî’den (ö. 724/1324) Şakâ'iku’n-Nu‘mâniyye’nin yazıldığı esnada tahtta olan Kânûnî Sultan Süleyman’a (ö. 974/1566) kadarki on Osmanlı padişahını birer tabaka olarak almıştır. Tahta çıkış sırasını isim olarak verdiği bu tabakalarda ilgili hükümdar tahttayken vefat etmiş Osmanlı ilmiye ve tarikat meşhurlarının yaşam bilgilerini vermiştir. Nev‘îzâde Atâyî, aynı tasnifi kullanıp Şakâ'iku’n-Nu‘mâniyye’yi Taşköprîzâde’nin bıraktığı Kânûnî devrinin ortalarından eserini yazdığı dönemde tahtta olan IV. Murad (ö. 1049/1640) devrinin ortalarına kadar getirmiştir. Sekiz tabaka ile Kânûnî Sultan Süleymân, II. Selim, III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osmân, IV. Murâd’ın taht dönemlerinde vefat etmiş Osmanlı ulema ve meşayihinin yaşam öykülerini yazmıştır.

Şakâ'ikun-Nu‘mâniyye ve ona yazılan zeyiller Osmanlı edebiyatının önemli biyografi geleneklerinden birini meydana getirmiştir (Bu geleneğin özellikleri için bk. Donuk 2017: 103). Geleneğe mensup eserlerin ortak özelliklerinden biri zaman içerisinde biyografilerle birlikte genel tarih bilgileri kapsayacak hale gelmeleridir. İlk defa Âşık Çelebi’nin (ö. 979/1572) Tetimmetü’ş-Şakâiku’n-Nu'mâniyye’sinde görülen bu hususiyet Zeyl-i Şakâ'ik’ta olgun bir hal almıştır. Atâyî, ilgili tabakanın hâl tercümelerini verdikten sonra “Zikr-i Ahvâl-i Sultân …” başlığı ile tabakaya adını veren hükümdarın tahta geçişinde yaşanan hadiseler ile saltanatında gelişen sefer, savaş, fitne, antlaşma veya toplumu ilgilendiren diğer önemli olayları yıl yıl anlatmıştır. Atâyî’nin de geleneğe kattığı bazı yenilikler olmuştur. Bunlardan biri tarihî malumattan sonra ilgili padişahın zamanında görev yapan devlet adamlarını kronolojik bir sırayla bildirmektir. Atâyî, şehzâdeler hakkında bilgi verdikten sonra dönemin veziriazam, vezir, şeyhülislam, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, İstanbul kadıları, nişancı ve kaptan-ı deryalarını atama ve azil tarihleri ile birlikte vermektedir. Bunlardan veziriazam ve şeyhülislamların müstakil hâl tercümelerine de yer vermektedir. Telif edildiğinde Türk edebiyatının en hacimli biyografi eseri özelliği taşıyan Hadâ'iku'l-Hakâ'ik fî Tekmîleti’ş-Şakâ'ik’ta toplam 1133 hâl tercümesi yer almaktadır. Biyografilerin 843’ü kadı-müderrislere, 202’si şeyh-dervişlere, 88’i ise devlet adamlarına aittir. Bunlar arasında Osmanlı Devleti’nin en muktedir hükümdarlarından Kanûnî Sultan Süleyman, Şeyhülislam Ebussuud Efendi (ö. 982/1574), Bâkî (ö. 1008/1600), Halvetiyye-Gülşeniyye tarikatı kurucusu İbrahim Gülşenî (ö. 940/1534), haritacı ve denizci Pîrî Reis (ö. 960/1553), klasik İslam astronomisinin son büyük temsilcisi Râsıd Takiyyüddin (ö. 993/1585) gibi Türk-İslam siyaset, din, bilim, kültür, sanat ve edebiyat dünyasının son derece önemli şahsiyetlerinin hâl tercümeleri yer almaktadır.

Zeyl-i Şakâ'ik’ın yazımında pek çok kaynaktan istifade edilmiştir. Kitaplar ve mektuplardan oluşan edebî kaynaklarının sayısı 26’yı bulmaktadır. Atâyî’nin en çok yararlandığı kaynak Munuk Ali Çelebi’nin (ö. 992/1584) el-Ikdu’l-Manzûm fî Zikri Efâzıli’r-Rûm adlı eseridir. Mahkeme sicilleri, kazasker ruznamçeleri, hatt-ı hümayunlar, icazetnameler, fetvalar ve tezkereler Zeyl-i Atâyî’nin resmî kaynaklarını oluşturmaktadır. Sözlü kaynaklarını ise Atâyî’nin sosyal çevresinde, aile veya vazife ortamında görüşüp kendisinden bilgiler derlediği kişiler meydana getirmektedir. Atâyî genellikle Şeyhülislam Ebussuud Efendi, Şehzâde muallimi Nev‘î (ö. 1007/1599), Rumeli kazaskeri Karaçelebizâde Mehmed Efendi (ö. 1042/1633), Sultan İmamı Bektaş Efendi (ö. [?]) gibi toplum nazarında makbul olan zatları kaynak olarak tercih etmiştir.

Zeyl-i Şakâ'ik’ta yer alan hâl tercümeleri oldukça hacimlidir. Atâyî, ilgili şahsın ulaşabildiği tüm bilgilerini vermeye gayret etmiştir. Mükemmel denebilecek biyografilerin kompozisyonu isim, doğum yeri, lakap, mahlas, nisbe, doğum tarihi, ailesi, tahsil hayatı, mülazım olduğu hoca, görev kaydı, vefat bilgileri (hangi yıl, kaç yaşında, defin yeri, vefat nedeni), fiziksel/ruhsal portre, (şair/yazar ise) eserleri, eserlerinden örnekler, hakkında hikâye/latife/keramet bölümlerinden oluşmaktadır. Zeyl-i Atâyî biyografi kompozisyonunda en dikkat çekici bölümler görev kaydı ile vefat nedenidir.

Hadâ'ikul-Hakâ'ik fî Tekmîleti’ş-Şakâ'ik’ın dil ve anlatımı oldukça külfetlidir. Mukaddimede, biyografilerin portre kısmında, hikâye veya keramet anlatımlarında kullanılan dil daha da ağırlaşmaktadır. Bu bölümlerin dil varlığı ağırlıklı olarak Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmaktadır. Osmanlı Türkçesinde az rastlanan Arapça, Farsça kelimeler; 7’li, 8’li Arapça/Farsça terkipler; bu iki dilde manzume, metin ve kelamıkibarlar; seci ile uzatılan cümleler ve edebî sanatlar Zeyl-i Şakâik’ın dil ve üslubunu ağırlaştırmıştır. Ancak eserin genelinde secinin ve cinas, tekrir gibi ses sanatlarının başarıyla kullanıldığı ve bu sayede okuyucu ve dinleyiciye edebî bir zevk veren, şiirsel bir anlatımın ortaya çıktığı yadsınamaz.

Atâullah Atâyî Efendi, eserini yazarken metnin düzenlenmesi ve tekmile ermesi sürecinde yapılması gerekenleri hatırlatma notları biçiminde müellif hattı nüshanın kenarlarına işlemiştir. Bu der-kenarlardan ve eserde geçen bazı anlatımlardan yazarın Zeyl-i Şakâik’ı yazmaya başlamadan uzun bir zaman önce çeşitli defterler oluşturduğu, elde ettiği bilgileri bu defterler üzerinden tanzim ettiği, bilgi toplarken titiz davrandığı ve uzun bir müddet olgunlaştırdıktan sonra temize çektiği anlaşılmaktadır. Yazıldığı dönemin bilimsel ölçütlerine göre oldukça muteber bir eser olan Zeyl-i Atâyî günümüz kıstaslarıyla tenkit edildiğinde olumsuz görülebilecek hususlar da içermektedir. Şeyh biyografilerinde menkıbelerin sayısının çok tutulması eserin gerçekçiliğiyle ters düşmektedir. Bazı hadiselerin rüya tabirleriyle izah edilmeye çalışılması eserin bilimselliğine gölge düşürmekte, metnin akışını bozmaktadır. Taşköprîzâde’nin Şakâ'iku’n-Nu‘mâniyye’de Osmanlı âlimlerinin yaşamlarını anlatarak bir çığır açması gibi Atâyî de Şakâ'ik’ı Türk dilinde tezyil ederek ilham kaynağı olmuştur. 

Yazma eser kütüphanelerinde 52 nüshası bulunan Zeyl-i Atâyî Mehmed Recâî tarafından İstanbul’da tab‘ edilmiştir (1268/1851-52). Abdülkadir Özcan bu matbu nüshayı esas alarak dizin ilaveli tıpkıbasım yapmıştır (1989). Aslı Niyazioğlu eseri sûfî ve şeyh biyografileri bakımından inceleyen bir doktora tezi hazırlamıştır (2003). Suat Donuk, Zeyl-i Şakâi'k’ın inceleme ve tenkitli metnine dayanan bir doktora çalışması yapmıştır (2015). Donuk’un tezinin gözden geçirilmiş hâli kitap olarak yayımlanmıştır (2017).

Yazarın biyografisi için bk. "Atâyî, Nev'î-zâde." Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atai-nevizade