Namık Kemal’in İstanbul’da yazmaya başlayıp Magosa’da sürgündeyken tamamladığı beş perdelik tiyatro. Yazar, ilk tiyatrosu Vatan yahut Silistre’nin sahnelenmesi sürecinde kaleme almaya başladığı ikinci tiyatrosunun adını Râz-ı Dil olarak tasarlar fakat sansür sebebiyle başlık Gülnihâl'e dönüştürülür. Tiyatro, yazılışından yaklaşık iki yıl sonra 1875’te üzerinde pek çok değişiklik yapılarak isimsiz bir şekilde basılır. Halkın hükümete karşı ayaklanmaması için yapılan değişiklikler yazarı eser yayımlandığı için pişman etse de çoğu araştırmacı Gülnihâl’i Namık Kemal’in en başarılı tiyatrosu kabul eder. Eser konusunu taşradaki sancak beylerinin hükümeti hiçe sayarak başına buyruk davranması ve halka eziyet etmesinden alır.

İlk perde konağın genç kızı İsmet ile onun dadısı Gülnihâl’in diyaloglarıyla başlar. Gülnihâl, geçmiş yaşantısında emrinde çokça hizmetçisi olan bir bey kızıdır. Sevdalandığı genç bir gece Gülnihâl’in yaşadığı konakta düşmanları tarafından baskına uğrar ve canından olur. Gülnihâl ise esir alınır, türlü eziyetlere maruz kalır. Bir süre sonra intikamını, onu esir edeni öldürterek alır. Getirildiği konakta İsmet’in annesinin hizmetine girer, ona hizmet etmek, ona derdini dökmek yaralarına merhem olur. Gülnihâl, ömrü uzun olmayan hanımının yadigârı İsmet’i kendi çocuğu gibi büyütür, onu her türlü kötülükten korumak ister. Yıllar önce Gülnihâl’in başına gelenler İsmet’in kaderinde yeniden tezahür eder. İsmet’in gönlünü kaptırdığı Muhtar, Kaplan Paşa’nın en büyük düşmanıdır. Kaplan Paşa zulmetmekten keyif alan, küçük bahanelerle insanları hapse attıran, idam ettiren, gözünü para ve iktidar hırsı bürümüş zalim bir sancak beyidir. Mallarının yarısına ortak olan Muhtar’a karşı büyük bir kin besler. Ona dünyada cehennem azabı çektirmenin yolunun İsmet’i ele geçirmek olduğunu bilir. Gülnihâl, Kaplan Paşa ve annesi Paşo Hanım’ın kötü emellerine karşı İsmet’i ve Muhtar’ı uyarır. Onlarsa başta kendi soylarından olan birinin kendilerine kötülük yapacağına inanmak istemezler. Ancak Kaplan Paşa’nın adamı Kara Veli’nin konağı basıp Muhtar’ı halkı Paşa’ya karşı ayaklandırmak suçundan hapse atmasıyla durum işin içinden çıkılmaz bir hal alır. Gücünü kılıçtan alan Kaplan Paşa, kapısına gelen İsmet’i Paşo Hanım vasıtasıyla nikaha ikna etmeye çalışır. Gülnihâl tam da bu sırada zihnindeki planı uygulamaya başlar, o Kaplan Paşa öldürülmeden halkın ve de sevdiklerinin rahata eremeyeceğinin farkındadır. Muhtar’ın kurtulacağına söz vererek İsmet’i Kaplan Paşa’yla nikahlanmaya ikna eder. Muhtar duydukları karşısında tüm gücünü kaybeder. Gülnihâl’in planlarının yanı sıra halk da Muhtar’ı kurtarmak için bir araya gelmiştir. Gece vakti Muhtar’ı kaçırmayı amaçlayan halkın yanında tüfekçi başı Zülfikar Ağa da yer alır. Kaplan Paşa’nın emrinde çalışsa da geçmişte kardeşini düşmandan kurtaran Muhtar’a bir can borcu vardır. Vakit kaybetmeden ölümü arzulayan Muhtar’ın yanına gider, onu cesaretlendirerek hapisten kaçmaya ikna eder. Kaplan Paşa, Muhtar’ın öldüğüne inandırılır. Gülnihal, Zülfikar Ağa ile iş birliği yaptığından gerçekleri bilir fakat planın bozulmaması için İsmet’ten saklar. İsmet ise tüm bu planlardan habersiz Muhtar’ın mezarı başında gözyaşı döker, kendini kaybeder. Mezar başında Muhtar’la karşılaşır fakat hayal olduğunu sanır. Muhtar, Rumeli Valisi’nden izin aldıktan sonra halka Kaplan Paşa’yı alt etmek için savaşacağını ancak sancak beyi olmayacağını söyler. Bunun sebebi İsmet’in nikahlandığına inanmasıdır. İsmet’in de dayanacak gücü kalmamıştır, Gülnihâl’e öfkelidir. Gençlerin bu halini gördükçe perişan olan Zülfikar Ağa ve Gülnihâl gerçeği açıklamak zorunda kalır. Kaplan Paşa ise olan bitenden habersiz İsmet’in konağında tuzağa düşürülür, idam edilmek üzere tutuklanır. Ancak Gülnihâl kargaşa sırasında Kaplan Paşa’nın hançeriyle yaralanır ve İsmet’in kucağında son nefesini verir.

Ahmet Hamdi Tanpınar, Gülnihal’deki isim sembolizasyonuna dikkat çeker. Mehmet Kaplan doktora tezinin kitaplaşmış hali olan Namık Kemal: Hayatı ve Eserleri’nde bu görüşü detaylandırır, Kaplan Paşa adını davranışlarından alır, Zülfikar kılıcı ve dolayısıyla Kaplan Paşa’nın aleyhtarlığını, Muhtar hürriyeti, İsmet masumluğu sembolize eder. Gülnihâl adı ise sansür sebebiyle sonradan konulduğundan Namık Kemal’in tercihi değildir, Gülnihal’in isteği ve desteğiyle kurtuluşa erildiği düşünüldüğünde “Râz-ı Dil” başlığı anlam kazanır. Ayrıca araştırmacılar tiyatrolarını romantik tiyatro anlayışına göre şekillendiren Namık Kemal’in bu tiyatrosunda yer alan mezar sahnesinden hareketle Gülnihâl’in Shakespeare etkisinde yazıldığı, Hamlet’e benzediği konusunda hemfikirdirler. Ayrıca İnci Enginün Tanzimat Devrinde Shakespeare Tercümeleri ve Tesiri'nde, intikam peşinde olan Gülnihal’i Titus Andronicus piyesindeki intikamı hayat gayesi haline getiren Tamora’ya benzetir. Kaplan Paşa ve zalim annesinin ise Macbeth tesiriyle oluşturulma ihtimalini dile getirir.

Gülnihâl'in ikinci baskısı 1909'da yapılır. Kenan Akyüz tarafından yeni harflere aktarılarak çıkan üçüncü baskısının tarihi ise 1960'tır.

Şairin biyografisi için bk. “Nâmık Kemal”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/namik-kemal