Mevlânâ Lütfî’ye ait bir mesnevi.

İranlı şair Celâleddin Tabîb’in (734/1334’te) Farsça yazdığı aynı adlı eserinden Ömer Şeyh Mirzâ’nın oğlu Şiraz Emiri İskender Mirzâ’nın talebi üzerine 814/1411’te Çağatay Türkçesine yapılmış çeviri bir eserdir.

Tabîb’in Gül u Nevrûz’u, tesir gücünden olsa gerek Anadolu Türkçesine aktarılmıştır. Abdî, Muhibbî (944/ 1537) ve Sâbir (1648-1680 [?]) imzalı çeviriler (İnce, 1998: 105-110) bunlardandır. Klasik edebiyat ürünü olan bu âşıkâne anlatı, mesnevilerdeki klasik tasnif iledir.

Eser, Allah’ın varlığının ve birliğinin dile getirildiği “tevhit” bölümüyle başlar; sonrasında peygamber övgüsünün yapıldığı “naat-ı enbiya” ve “naat-ı muhammed” bölümleri bulunur. Allah’a yakarış olarak bilinen “münacat” bölümü ardından yazılış sebebinin belirtildiği “sebeb-i telif” gelir. Mesnevinin takdim edildiği kişinin övüldüğü “medh-i padişah” başlıklı methiye sonrasında, “ağaz-ı destân-ı gül u nevrûz” adlı bölümle Gül u Nevrûz hikâyesine giriş yapılır. Burası mesnevinin 102. beytine denk düşmektedir (Efendioğlu 2018: 5). Mesnevi padişahın tekrar övüldüğü “padişah medhi bile kitab hatimesi” başlıklı 23 beyitlik bölüm ile nihayetlenir (2018: 5). Gül u Nevrûz, aruzun “mefâîlün mefâîlün feûlün” vezniyle ve 1228 beyit olarak (Eraslan 2003: 232) düzenlenmiştir. Birnbaum mecazî, romantik-epik olarak nitelendirdiği mesnevinin beyit sayısını 2400 olarak belirtir (1993: 191). İnce, mesnevinin 1245 beyitten oluştuğunu söyler (1998: 103); Karaağaç’a göre, mesnevideki beyit sayısı 2400 civarındadır (2020: 20). Efendioğlu beyit sayısını 1242 şeklinde belirtir (2016: 579). Beyit sayısına ilişkin bu değişkenliğin faydalanılan nüsha farklılıklarından ileri geldiği muhtemeldir. Tabîb’e ait asıl eserin beyit sayısı ise 1181 civarındadır. Gül u Nevrûz’daki beyit sayısının orijinalden bağımsız oluşu çevirinin “serbest tercüme özelliği” taşıması sebebiyledir (İnce, 1998: 103-118). Bu durum esere çeviriden çok bir telif eser görünümü vermektedir (Karaağaç 2020: 15-18; Argunşah 2021: 43).

Gül u Nevrûz mesnevisi doğu aşk hikâyelerine has motifler taşır. Bunlar: düş görme, kılık değiştirme, resimde ya da rüyada görerek âşık olma, mektuplaşma, insan dışı varlıklarla konuşma, sevgiliye kavuşmak için çıkılan yolculuk, sevgililerin buluşmaları ve ayrı düşmeleri, kavuşmayı engelleyen türlü kötülük ve tehlikeler, ülkeler arasında savaş, avlanma gibi unsurlardır (İnce, 1998: 105). Cemşid u Hurşid, Süheyl u Nevbahar gibi bir çok aşk hikâyesine kaynaklık ettiği ileri sürülen bu mesnevinin kahramanlarından biri Nevşad, ülkesinin sultanı Ferruh’un oğludur. Sultanın oğlu, Nevrûz vakti doğduğundan Nevrûz adıyla çağrılır. Delikanlı Nevrûz, rüyasında gördüğü bir güzele âşık olur. Rüyada Nevrûz’a şarap sunan bu Gül adlı güzel, aşk hikâyesinin diğer kahramanıdır. Ferhar sultanı Müşgin Şah’ın kızı olarak tanıtılan güzelin, Nevrûz’un kendisine olan aşkını öğrenmesi, Nevrûz’un arkadaşı Bülbül ile gönderdiği mektup sayesinde gerçekleşir. Gül, Bülbül aracılığıyla Nevrûz’un durumundan haberdar olunca etkilenir ve Nevrûz’a âşık olur (Efendioğlu 2018: 152-153). Hikâye âşıkların sevgilerini sınayan zorluklarla dolu olaylarla akıp gider. Olaylar örgüsü sevenlerin muratlarına erdiği, ömürlerinin sonuna kadar huzurla yaşadıkları mutlu bir sonla çözümlenir.

Gül u Nevrûz, Çağatay Edebiyatı Klasik Öncesi döneminin yetişmiş en kuvvetli şairi olarak bilinen (Vural vd. 2010: 28-29) Lütfî’nin “ilk eseri olarak” (Eraslan, 2003: 232) nitelenir. Mesnevi temiz bir Türkçe ile (Blochet, 1933) ve sade bir üslupla yazılmıştır. Dil ve üslup bakımından incelikle işlenmiş, estetik değerli mana ve mecazlara sahiptir. Söyleyişte karşılaşılan “atasözü ve halk deyişleri” (Karaağaç 2020: 17) gibi yerel dil kullanımları sanatçının dizelerine özgünlük kazandırır. Gül u Nevrûz şairinin “şirin Türkçesinde” (Caferoğlu 1984: 209) çağdaşlarına veya kendisinden sonra yetişen ediplere nispeten daha az yabancı unsur vardır. Çağataycanın kuruluş aşamasında yaşamış sanatçıda Eski Türkçeye özgü arkaik ses, şekil, kelime tasarrufları ve Oğuz-Kıpçak dil özelliklerinin muhafaza edildiği dil kullanımlarına rastlanır. Bu itibarla Lütfî’nin dili klasik devir Çağatay dilinden ayrılır (Karaağaç, 2020: 22).

Mesnevinin Türkiye ve dünya kitaplıklarında birçok nüshası bulunur (Eraslan, 1986: 73). Bilinen nüshaları Süleymaniye ve Fatih Millet başta olmak üzere British Museum, Oxford Bodleian gibi tanınmış dünya kütüphaneleri arşivlerindedir. Karaağaç eserin nüsha sayısının dokuz olduğu bilgisini verir (2020: 20). Argunşah, Gül u Nevrûz’un çeşitli kütüphanelerde 9 nüshası bulunduğunu belirtir (2021: 45). Efendioğlu eserin farklı kaynaklarda tespit edilmiş nüshalarının on civarında olduğunu söyler ve sekiz nüshanın katalog künye tanıtımını yapar (2018: 155-159-161). Nüsha sayısındaki zenginlik eserin yaygın şöhretini göstermektedir.

1965’te Kiril harfleriyle yayımlanmış eserin (Erkinov), Özbekçe ve Rusça çevirileri bulunmaktadır (Efendioğlu 2018: 159). Türkiye’de yapılmış çalışmalardan ilki Leman Dinçer’e ait, Kitâb-ı Gül u Nevruz adlı mezuniyet tezi (1970); diğeri Bayram Orak’a ait Gramer İndeksi konulu yüksek lisans tezidir (1995). Süleyman Efendioğlu, mesnevinin Süleymaniye Kütüphanesi Laleli Nüshası’nı esas almış; eseri dil incelemesi, metin-aktarma, gramatikal dizin ve tıpkıbasım başlıklarıyla (2019) yayımlamıştır. Efendioğlu, nüsha farklılıklarına değinmiş; en eski nüsha olarak tespit ettiği Laleli Nüshası’nı tıpkıbasım için kullanmıştır. Eser üzerine yapılan çalışmaların ayrıntılı bibliyografyasının sunulduğu incelemede şekil, muhteva, dil ve üsluba dair çeşitli dikkatlerden söz edilmiştir.

Sanatçının biyografisi için bk. “Lütfî, Mevlânâ Lütfî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lutfi-mevlana-lutfi