Taşlıcalı (Dukagin-zâde) Yahya Bey (d.?/ ö. 990/1582)’in hamsesinde yer alan mesnevisi. Âşık Çelebi, tezkiresinde Yahya Bey’in hamsesinin ikinci mesnevisi olduğunu belirtir (Kılıç 2010: 676). Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi’nde bu eserin, şairin kaleme aldığı ilk mesnevisi olduğunu ve Molla Câmî’nin Subhatü’l-Ebrâr’ına nazire olduğunu belirtmektedir (Levend 1998: 78). Eserin telif tarihi, şair tarafından mesnevinin sonunda “hâmûş” kelimesiyle belirtilmiş olup, bu tarih ebcet hesabıyla 947/1540-1541 yılını göstermektedir. Hamse içinde telif tarihi belirtilen tek eser Gencîne-i Râz’ olduğu için bu eserin şairin yazılış tarihi açısından hamsedeki ilk eseri olması uzak bir ihtimaldir.

Kânûnî Sultan Süleyman'a sunulan, fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün kalıbıyla yazılan ve 3051 beyitten ibaret olan Gencîne-i Râz, Nizâmî’nin Mahzenü’l-Esrâr ve Câmî’nin Tuhfetü’l-Ahrâr mesnevileri ile Sâdî’nin Bostan ve Gülistan’ı gibi, dinî-ahlâkî hikâyelerden teşekkül etmiştir. Râz-nâme'de, tevhid, naat, miraciyye, Kânûnî Sultan Süleyman övgüsü ve Kazasker Hamîdî Çelebi'nin övgüsünün ardından sebeb-i telif kısmına geçilir. Yahyâ Bey bu kısımda eserini, Hz. Peygamber’i rüyasında görmesi üzerine yazdığını ifade eder. Eser, Mahzenü'l-Esrâr çizgisindeki mesnevilerde olduğu gibi makale başlıklı bölümler ve bu bölümlerin içinde yer alan "hikâye"lerden oluşur. Gencîne-i Râz'da da 40 “makale” ve her makaleden sonra değişik konularda anlatılan hikâyeler bulunur. Makaleler aşktan, namazdan, gizli zikirden, mecaz yoluyla hakikati aramadan, şeytandan, tevazudan, ilimden, tembellik, kanaat, sabır, edep ve hayâ, gönül kırmak, rüşvet almak vb. mevzulardan; bu arada cömertlikten, şiirden, cennet ve cehennemden bahsetmektedir. Her mevzuya bir makale ayrılmış ve her makale ile ilgili bir hikâye anlatılmıştır. Eserin hâtimesinde mesnevinin bir ayda tamamlandığı ifade edilmiştir. Yahya Bey’in nasihat telkin eden Gencîne-i Râz’ı öğretici bir eser olup, yer yer hayli sade ve halk diline yakın bir lisanla yazılmıştır.

Gencîne-i Râz mesnevisi, 16. yüzyılda yazılmış mesneviler arasında ayrı bir önem taşır. Yahyâ Bey, mesnevilerde olduğu kadar, gazel ve kasidelerinde de mahallî çizgilere fazlaca yer vermiştir. Devrin Fuzûlî’den sonra en kudretli mesnevî şairi olarak telakki edebileceğimiz Yahya Bey, deyim ve atasözlerini ustalıkla kullanmış olup Necâtî’den sonra mahallî unsurlara eserlerinde en fazla yer veren şair olduğu söylenebilir. Mesnevisinde yüksek kültür, tasavvuf, hikmet ve tefekkür yüklü olan Yahya Bey’in yer yer çok sade Türkçe kullanması dikkat çeker. Evliya Çelebi, Seyahatnâme'nin "Pendnâme-i Peder-i Büzürgvâr" başlığında, babasının kendine verdiği önemli bazı kitaplar arasında Gencîne-i Râz’ın da bulunduğunu belirtir. Bu husus, Gencîne-i Râz’ın, yazıldığı dönemde olduğu kadar, daha sonraki dönemlerde de sevilerek okunduğunu göstermektedir.

Gencîne-i Râz üzerine Ramazan Sarıçiçek (1991) ve Bekir Çınar tarafından (1995) yüksek lisans tez çalışması yapılmış, daha sonra bu çalışmalar kitap olarak yayımlanmıştır (2014).

Yahyâ Bey’in biyografisi için bk. “Yahyâ Bey, Taşlıcalı, Dukagin-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yahya-bey-dukaginzade