Halit Ziya Uşaklıgil’in hayatının başlangıcında 1885’de kaleme aldığı, edebiyat tarihi. Bu eser, yazarın kaleme aldığı ilk edebiyat tarihi, aynı zamanda onun ilk telif kitabı olarak kabul edilir. Halit Ziya bu ilk telif eserini yazmasında en büyük etkinin hocası Raymond Pére ile yaptığı Fransız edebiyatı tarihi dersleri olduğunu ve bu kitabın yazılıp basılma macerasını Kırk Yıl adlı hatıratında anlatır. Yazarın iki amacı vardır: Birincisi Bir Fransız edebiyatı tarihi yazmak, diğeri de bu edebiyatın meşhur yazar ve şairlerinden seçme parçaları tercüme etmektir.

Halit Ziya bu düşüncesini arkadaşı Abdülhalim Memduh’a açar. Abdülhalim Memduh bu teklifi samimiyet ve ciddiyetle karşılar ve onu yayıncı Arakel’e götürür. Arakel Efendi teklifi onaylar, hatta kitabın telif ücretinin bir kısmını önceden öder. Halit Ziya, kısa süre sonra eserini tamamlayarak yayınevine teslim eder. Anlaşmaya göre kitap dizilecek, taslak baskı Halit Ziya’ya gönderilecek ve kontrol edildikten sonra basılacaktır. Halit Ziya, istediği görevi alamadığı için İzmir’e dönmek zorunda kalır. Kırk Yıl’dan öğrendiğimize göre, bir gün Halit Ziya’ya bir paket gelir ve içinden taslaklarını beklediği kitabının basılmış hali çıkar. Yani Arakel taslak baskıyı göndermeden kitabı basmıştır. Sonuç Halit Ziya için tam bir hayal kırıklığıdır. Kitabın verilen telif ücreti olması için “kitabın baş tarafından fazlasının” çıkarıldığı, ayrıca “sebk ve rabt sakatları”, dizgi hataları ile dolu olduğunu yazarın hatıralarından öğreniyoruz. Halit Ziya için kitabın tek olumlu yanı, onun Ebüzziya Matbaası’nda oldukça güzel ve özenli bir baskı tekniğiyle basılmış olmasıdır. Bu durum Halit Ziya’nın edebiyat tarihi yazma hevesini bir süre kırmıştır.

Eser, “İfade-i Mahsusa”, “Medhal (Başlamadan Evvel)”, ile “Medhal” üst başlığı altında altı alt bölümden oluşmuştur. Bu bölümler ve ele alınan yazar ve şairler şu şekildedir: Birinci Bölüm, “VI. Asırdan XI. Asra Kadar” (Grègoire de Tours, Frédègaire, Éginard, Abbon); İkinci Bölüm, “XI. ve XII. Asırlar” (Guillaume IX-comte de Poitou, Bertram de Borne); Üçüncü Bölüm, “XIII. Asır” (Marie de France, Rutebeuf, Geoffroy de Villardouin, Sire de Joinville); Dördüncü Bölüm, “XIV. Asır” (Christine de Pisan, Jean Froissart); Beşinci Bölüm, “XV. Asır” (Alain Chartier, Charles d’Orléans, François Villon, Philippe, Sire de Commines); Altıncı Bölüm, “XVI. Asır” (Clémant Marot, Pierre de Ronsard, François Malherbe, Racan, Mathurin Régnier, Calvin, Théodore de Béze, Jacques Amyot, Brantôme, Théodore-Agrippa d’Aubigné, Jean Bodin, François de Sales, Mareşal de Fleurange, Castelnau, François de la Noue, Pierre de L’Estoile, Sully, GuillaumeDu Bellay & Martin Du Bellay, La Place, Ètienne Pasquier, Régnier de La Planche, La Popliniére, Duplessis Mornay, Jean de Tavannes, Satird Ménippé, Montaigne, Rabelais).

Halit Ziya, bu eserini oluştururken çeşitli kaynaklardan yararlanmıştır. Kırk Yıl’da, İstanbul’a giderken bavuluna zamanın meşhur edebiyat tarihlerini yazmış olan Paul Albert, Désiré Nisard, Édouard Mennechet, Sainte-Beuve ve Gustave Vapereau gibi yazarların kitaplarını da koyduğunu söyler: “Çoğunun ancak sayfalarını karıştırmaya vakit bulduğu bu kitapların bütününden istifade ederek büyük bir eser” meydana getirmek istediğini söyler. Yazarın eseriyle döneminde edebiyat tarihleri yazan başka sanatçıların eserleri karşılaştırıldığında Halit Ziya’nın saydığı kaynakların başında XIX. yüzyılda Dictionnaire Universel Des Contemporains (Çağdaş Evrensel Sözlük) ve Dictionnaire Universel Des Littératures (Evrensel Edebiyat Sözlüğü) çalışmalarıyla bilinen ansiklopedist yazar Louis Gustave Vapereau’nun geldiği görülmektedir. Vapereau tarafından hazırlanan Çağdaş Evrensel Sözlük ve özellikle Evrensel Edebiyat Sözlüğü Halit Ziya’ya hazırlayacağı edebiyat tarihlerinde başlıca kaynak olmuştur. Hem çağdaşlarını hem de klasik yazarları ve eserlerini geniş bir perspektifle ele alan bu çalışmalar, Halit Ziya’ya eserini oluşturacak yöntem konusunda da yardımcı olmuştur. Halit Ziya’nın eserine dahil ettiği yazarlar hakkında verilen bilgilerle Fransız edebiyatının başlangıcından XVII. asra kadar olan Vapereau’nun değerlendirmeleri arasında benzerliklerin görülmesi bu iddianın haklılığını ispatlar niteliktedir. Halit Ziya’nın farklı kaynaklardan yararlanarak görüşlerine yer verdiği diğer şair, yazar ve eleştirmenler yine kaynak belirtilmeden zikredilmiştir: Paul Lacroix, Madame de Sévigne, bu isimlerdendir. Ancak bu isimlerin de kaynak kullanılmadan Vapereau’da karşımıza çıktığını belirtelim.

Halit Ziya, bu eserinden yirmi sekiz yıl sonra İstanbul Darülfünun’da Batı Edebiyatı dersi verirken, öğrencilerine ders notu olarak beş edebiyat tarihi daha yazar. Bu ders kitapları arasında Tarih-i Edebiyat-ı Garbiye: Fransız Edebiyatı Dersleri de vardır. Bu eser Halit Ziya’nın anlattığı derslerin öğrencisi Hamid Sadi (Selen) tarafından not alınmak suretiyle oluşturulmuştur. Yazar, hazırladığı ders notlarına ilk kitabını referans almakla birlikte kitabı, yeni edindiği bilgilerle zenginleştirme yoluna gider. Ayrıca birinci kitabındaki yanlışları burada düzeltir. Diğer taraftan XVI. yüzyılla sona eren ilk kitaba karşılık, ikinci kitaba XVII. yüzyıl Fransız edebiyatı da ilave edilir.

Yazarın biyografisi için bk. "Halit Ziya Uşaklıgil". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/usakligil-halit-ziya