Molla Câmî’nin (ö. 1492) Nefehâtü’l-Üns adlı mensur eserinin Lâmi’î (ö. 1532) tarafından yapılan ilaveli tercümesi. 

Bilinen ilk sufi tabakat kitabı Sülemî’nin (ö. 1021) Arapça yazdığı Tabakâtu’s-Sûfiyye’sidir. Daha sonra Herevî (ö. 1089), kendi zamanına kadar yaşamış diğer sufileri de ilave ederek Sülemî’nin eserini aynı isimle Farsçaya tercüme etmiştir. Yaklaşık 300 yıl sonra Molla Câmî; Herevî’nin eserinin eski Herat Farsçasıyla yazıldığı için anlaşılamadığını, bu yüzden kendi zamanına kadar yaşamış sufileri de ilave ederek Herevî’nin eserini sadeleştirdiğini ifade etmiştir. Ali Şir Nevâyî’nin isteği üzere yazıldığı bilinen Nefehâtü’l-Üns 1478’de tamamlanmıştır (Karaca 2019: 117). Eserin tam adı Nefehâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds’tür. Sufi tabakat geleneğinin önemli halkalarından biri olan Câmî’nin Nefehâtü’l-Üns’ü sufilerin sözleri ve hayatları hakkında bilgi veren ve biyografik özellik taşıyan bir eserdir. Türk edebiyatındaki ilk Türkçe sufi tabakat kitapları, bu eserin ilaveli tercümeleridir. İlki 1495’te Nevâyî’nin Orta Asya sufilerini ilave ederek tercüme ettiği Nesâyimü’l-Mahabbe, diğeri de Lâmi’î’nin 1521’de Anadolu sahası sufilerini ilave ederek tercüme ettiği Fütûhu’l-Mücâhidîn’dir.

Nefehâtü’l-Üns Tercümesi olarak meşhur olan eserin tamamlandığı tarih, eserin mukaddimesindeki “Ey fâtih-i mülk-i Üngürüs” ve “Bilâd-ı Üngürüs’i eyledi feth” sözlerine tarih düşürülerek 927/1521 yılı olarak ifade edilmiştir (Karaca 2019: 221). Yine eserin sonundaki “Tokuz yüz yigirmi yidi idi pes/ Receb ayı içinde oldı tamâm (Karaca 2019: 1456)” sözleriyle 1521 yılının Temmuz ayında eserin tamamlandığı öğrenilmektedir. Bu tarih Kanunî Sultan Süleyman’ın (ö. 1566) Belgrad Zaferine denk düşmektedir. Lâmi’î de fetih kelimesinin, hem Belgrad Kalesinin fethi hem de savaşan mücahitlerin kalplerinin manaya açılması anlamlarını tevriyeli kullanarak Nefehâtü’l-Üns Tercümesi'ne “müşahede ehlinin kalplerinin rahatlaması için mücahitlerin yaptığı fetihler” anlamına gelen Fütûhu’l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi’l-Müşâhidîn adını vermiştir (Karaca 2019: 149). Mukaddimeden anlaşılacağı üzere eser, Kanunî’ye ithaf edilmiştir (Karaca 2019: 151).

İlmî bir eser olan Fütûhu’l-Mücâhidîn’de uzun bir mukaddimeden sonra 34’ü kadın toplam 646 sufinin hayatı ve sözleri hakkında bilgi verilmiştir. Lâmi’î hem mukaddimede hem de sufilerin anlatıldığı kısımlara ilavelerde bulunmuştur. Eserin en önemli kısımlarından biri mukaddimesidir. Câmî’nin yaklaşık 10 varak civarındaki mukaddimesini Lâmi’î yaklaşık 50 varağa çıkarmıştır. Her iki mukaddimede de tasavvuf terimlerine dair açıklamalar görülmektedir. Lâmi’î bu kısmı genişleterek küçük bir Türkçe tasavvuf terimleri kitabı oluşturmuş gibidir. Nitekim Fütûhu’l-Mücâhidîn’in 3 nüshası sadece mukaddimeden oluşmaktadır. Eserin Türk edebiyatı ve kültür tarihi bakımından bir diğer önemi, Anadolu sufilerini içeriyor olmasıdır. Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Velî, Akşemseddin gibi 35 Anadolu sufisinin hayatı hakkında bilgi verilmiştir. Lâmi’î, ayrıca eserine çok sayıda minhuvat kaydı (yazma eserlerde sayfa kenarına müellif tarafından eklenen açıklama notu) düşmüştür. Bu kayıtlar nüsha farkı, sözlük bilgisi, imlâ ve ifade meseleleri sofra ve giyim kuşam kültürü gibi unsurların yanı sıra Lâmi’î’nin başka önemli şahsiyetler ve Bursa hakkında bilgi verdiği metinlerdir (Karaca 2021: 178).

Lâmi’î’nin Fütûhu’l-Mücâhidîn’i sade nesirle inşâ edilmiştir. Orta ve süslü nesirle de eser verdiği bilinen Lâmi’î; Allah dostlarının sözlerini süslemenin, onların anlatmak istediği şeyi karşılamayabileceğini ve bu tavrın edebe aykırı olduğunu ifade etmiştir. Bu sebeple Molla Câmî’nin yazdığı kısımları aynen tercüme edeceğini, kendi ilavelerini de Molla Câmî’nin üslubuna benzeterek ekleyeceğini belirtmiştir (Karaca 2019: 218). Yaklaşık 500 varaklık hacimli bir eser olan Fütûhu’l-Mücâhidîn’de, mukaddimenin süslü nesirle yazılan baş tarafı ve metnin muhtelif yerlerindeki birkaç cümle hariç tamamen sade nesir görülmektedir. Bu da Lâmi’î’nin, eserini herkesin okuyabilmesi için kaleme aldığını gösterir. Nitekim sebeb-i telif kısmında bir grup dostun Lâmi’î’ye gelip Nefehâtü’l-Üns’ü Türkçeye çevirmesini ve böylece Anadolu’daki taliplerin bu eserden faydalanmasını istedikleri, Lâmi’î’nin de ısrarlara dayanamayıp eseri tercüme etmeye başladığı belirtilmektedir (Karaca 2019: 150).

Bilindiği kadarıyla Lâmi’î’nin en çok istinsah edilen eseri Fütûhu’l-Mücâhidîn’dir. Yurt içinde 74, yurt dışında 18 olmak üzere toplam 92 yazma nüshası vardır. Ayrıca biri 1270/1854, diğeri 1289/ 1872 tarihli 2 de matbu nüshası vardır. Bu nüshaların birçoğunda kütüphane mührü bulunmaktadır. Bu da birden fazla okuyucuya ulaştığı anlamına gelir. İstinsah tarihi bilinen nüshalara bakıldığında çoğunun 16. yüzyılda istinsah edildiği görülmektedir. Lâmi’î’den sonra Türk Edebiyatında yazılan ilk sufi tabakat kitabı 1649 yılında Baldır-zâde (ö. 1650) tarafından yazılan Ravzâ-i Evliyâ’dır. Lâmi’î’nin Fütûhu’l-Mücâhidîn’inden ancak 128 sene sonra yeni bir eser yazılması, Fütûhu’l-Mücâhidîn’in ne kadar öne çıktığının bir göstergesidir. Nitekim Lâmi’î’den sonra Türk edebiyatında 19 tane daha sufi tabakat kitabı yazılmıştır. Bu eserlerin bazısı Fütûhu’l-Mücâhidîn’in devamı veya özeti mahiyetindedir. Bir çoğunda da Fütûhu’l-Mücâhidîn, ismen zikredilmiştir. Bu da kendisinden sonraki pek çok esere kaynaklık ettiğini göstermektedir.

Fütûhu’l-Mücâhidîn; tasavvuf başta olmak üzere tarih, edebiyat hatta iktisat gibi pek çok akademik çalışmada başvurulan kaynak eserlerden biridir. Câmî’nin eserinin ilaveli tercümesi olması nedeniyle Nefehâtü’l-Üns Tercümesi olarak yaygınlaşmıştır. Hatta eserin gerçek adı sadece Lâmi’î ile ilgili akademik çalışmalarda zikredilir hâle gelmiştir.

Türk Edebiyatında bu kadar beğenilmiş bir eser olması, günümüz araştırmacılarının da dikkatini çekmiştir. Halihazırda 5 farklı günümüz Türkçesine çevirisi bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara’nın neşridir (2011). Eserin tenkitli metni Songül Karaca tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır (2019).

Yazarın biyografisi için bk. “Lâmi’î Çelebi, Mahmûd bin Osmân”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lamii-celebi-mahmud-osman