FİRDEVSÜ’L-İKBÂL (MÛNİS)
Orta Asya Türk tarihi
Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî (d. 1191/1778 - ö. 1245/1829)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Ebülgazi Bahadur Han’ın Şecere-i Terâkime ve Şecere-i Türk adlı eserleri gibi Orta Asya Türk tarihine ilişkin en önemli yerli kaynaklardan biri. Hive hanlarından İl Tüzer Han 1219/1804 yılında tahtı ele geçirince Mûnis Hârezmî’ye kendi dönemi dahil hanlığın tarihini yazmasını emretmiştir. Ancak Mûnis, 1221/1806 yılında İl Tüzer Han’ın öldürülmesi üzerine eser üzerindeki çalışmalarına ara vermek zorunda kalmıştır. İl Tüzer Han’ın yerine geçen Muhammed Rahim Han (1221/1806-1840/1825)’ın emri üzerine bir süre sonra eserin yazımına yeniden başlamıştır. Bu arada Muhammed Rahim Han, meşhur Mirhand (ö. 903/1498)’ın Ravzatu’s-Safâ adlı eserini tercüme etme görevini de verince Mûnis, Firdevsü’l-İkbâl’in yazımına ikinci kez ara vermek zorunda kalmıştır. Ömrü vefa etmediğinden her iki eserini de bitirememiştir. Bu eserler yeğeni ve talebesi Âgehî ( ö. 1291/1874) tarafından tamamlanmıştır.

Mûnis, başlangıçta eserini bir mukaddeme, beş bab ve bir hatime şeklinde oluşturmayı planlamış, ancak planını tam olarak gerçekleştirememiştir. Günümüze ulaşan Firdevsü’l-İkbâl, girişten sonra bir mukaddime ve beş babdan oluşmaktadır. Girişte klâsik eserlerimizde görülen münacat, naʿt ve sebeb-i telif gibi konulardan bahsedilmiştir. Mukaddime İl Tüzer Han’ın övgüsü ve önemli başarılarından, birinci bab Hz. Âdem’den Hz. Nûh’a kadarki peygamberlerin hayatından, ikinci bab Hz. Nûh’un oğlu Yâfes’ten Konrat boyu dönemine kadarki olaylardan oluşmuştur. Üçüncü bab kendi içinde üç kısma ayrılmıştır. Birinci kısımda Börte Çene’den Cengiz Han’a kadarki dönem, ikinci kısımda Cengiz Han’dan Berdi Big Han’a kadarki dönem ele alınmıştır. Üçüncü kısım Cengiz’in Cüci’den torunu Şiban Han soyunun tarihinden oluşmaktadır. Dördüncü babda İl Tüzer’in atalarının tarihine yer verilmiştir. Beşinci bab iki fasıldan meydana gelmektedir. Birinci fasılda İl Tüzer Han, ikinci fasıl ise Muhammed Rahim Han dönemindeki olaylar anlatılmıştır.

Eserin beşinci baba kadar olan bölümü yaklaşık 150, sadece beşinci bab ise yaklaşık 250 varaktan oluşmaktadır. Beşinci babın da yarıdan fazlası Muhammed Rahim Han dönemine ayrılmıştır. Böylece eserde en çok Muhammed Rahim Han dönemine yer verilmiş olmaktadır. İl Tüzer Han ve Muhammed Rahim Han’ın ilk yedi yılına kadar olan tarihi olaylar Mûnis Harezmî tarafından yazılmış, kalan yerler ise yeğeni Âgehî tarafından tamamlanmıştır. Eserde dördüncü babdan itibaren nispeten yakın tarih ele alındığı için daha ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca, anlamayı kolaylaştırmak amacıyla anlatılacak konuların özeti sayılabilecek konu başlıklarına; akıcılığı sağlamak için hikâyet, temsîl gibi mensur; nazm, mesnevî, tarih, beyt gibi manzum parçalara da sık sık yer verildiği dikkati çekmektedir.

Firdevsü’l-İkbâl’in ikisi Leningrad’da, beşi Taşkent’te, biri Helsinki’de ve biri de İstanbul’da olmak üzere toplam dokuz yazması bulunmaktadır (Bregel 1988: 43 vd.). Bregel'e göre Firdevsü’l-İkbâl’in ikisi Leningrad’da, beşi Taşkent’te, biri Helsinki’de ve biri de İstanbul’da olmak üzere toplam dokuz yazması bulunmaktadır (Bregel 1988: 43 vd.). Eserin iki nüshasının karşılaştırılmasıyla oluşturulan edisyon kritikli hali Yuri Bregel tarafından önce Arap harfleriyle bilgisayarda yeniden dizilmiş (1988), sonra da İngilizceye tercüme edilmiştir (1999). Özbekistan’da da Bregel'in neşrine bağlı kalınarak Firdevsü’l-İkbâl’in Kiril harfli çevirisi yayımlanmıştır (2010).  Eserin dizini ve dil özellikleri hakkında doktora tezleri yapılmıştır (Kahya 2010, Altun 2011, Gerçek 2011, Tanç 2011, Gülakan 2012, Şişman 2012, Yazıcı Şahin 2016). Eserin değişik özelliklerine yönelik bazı makaleler ve kitaplar da yayımlanmıştır. 

Yazarın biyografisi için bk. “Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/munis-harezmi

Eserden Örnekler


Her takdîr bile muhtasar şurûʿıga hâme-i ibtidâ sürüldi. Çûn bahâr, ikbâl sâhib-kırânı bile ziynet tapıp irdi. Binâenʿaleyh Firdevsü’l-ikbâlga mevsûm boldı. Bir mukaddeme, biş bâb, bir hâtimega taksîm taptı. Hazret-i îzid-kâm bahşdın ümîd ol kim ʿunvân-ı iftitâhın tetimme-i ihtitâmga mevsûl ve mukaddeme-i âgâzın hâtime-i encâmga meşmûl kılgay. Ve mâ tevfîki illâ billâh.

Mukaddime baʿzı mahsûsât-ı aʿlâ-hâkânî zikride, kim âsâr-ı ikbâl-i sâhib-kırânî irdi, evvelgı bâb Hazret-i Âdem ʿalayhi’s-selâm îcâdıdın Nûh ʿaleyhi’s-selâm evlâdıgaça mezkûr bolur. İkinçi bâb Yâfes ʿaleyhi’s-selâmdın Koñrat şuʿbesigaça Mogul pâd-şâhlarınıñ zikride, üçünçi bâb Korlas evlâdıdın pâd-şâhlık merâtibiga yitgenler zikride kim soñgı Ebü’l-gâzî Hân ibn Yâd-gâr Hân durur, törtünçi bâb Hazret-i pâd-şâh-ı sâhib-kırânnıñ ecdâd-ı kirâm ve âbâ-yı zü’l-ihtirâmınıñ zikride, bişlençi bâb Hazret-i pâd-şâh-ı sâhib-kırânnıñ vilâdet-i hümâyunıdın bu risâle-i saʿâdet-mekâle itmâmıgaça her vekâyiʿi, kim âsâr-ı sâhib-kırânıdın vukûʿ tapmış ve vukûʿ tapgusı durur, zikr kılılur. Hâtime evliyâ-yı ʿizâm ve ʿulemâ-yı kirâm ve ümerâ-yı zü’l-ihtirâm ve sâhib-devlet bigler ve zekkî-tabʿ şâʿirler ve dânişmend fâzıllar ve Felâtûn-fıtrat hünermendler ve baʿzı umûr-ı garîbe, kim Hazret-i pâd-şâhnıñ eyyâm-ı meymenet encâmıda vukûʿ tapıp durur, alar hikâyâtıga mahsûs durur. (Firdevsü’l-İkbâl, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi T82, 9b/3 ile 10a/3 arası).

Kaynakça


Altun, Ergün (2011). Firdevsü'l-İkbâl [1b-100a] (giriş, transkripsiyonlu metin, dil-yazım özellikleri, dizin-sözlük). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.

Bayındır, Alper (2016). Mûnis Harezmî ve Rızâ Agehî Firdevsü'l-İkbâl [300b-380a] (Giriş, transkripsiyonlu metin, inceleme, dizin-sözlük, tıpkıbasım). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.

Bregel, Yuri (1988). Şir Muhammed Mirab al-mutahallas bi’l-Mûnis ve Muhammed Rıza Mirab al-Mutahallas bi’l-Âgehî, Firdevsü’l-İkbâl, H(v)ârezm Tarihi. Leiden: E. J. Brill.

Bregel, Yuri (1999). Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Rıza Mirab Agahi, Firdaws al-Iqbal (History of Khorezm). Leiden-Boston-Köln: Brill.

Cumahoca, N. A. (2006). “Munis, Şermuhammed (1778-1859)”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 6. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.

Fİ: Mûnis ve Âgehî. Firdevsü’l-İkbâl. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. No. T 82.

Gerçek, Şenel (2011). Muhammed Rızâ Âgehî'nin Firdevsü'l-İkbâl'i [100b-200a] (giriş, transkripsiyonlu metin, dil-yazım özellikleri, dizin-sözlük). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.

Gülakan, Sevda (2012). Firdevsü’l-İkbâl Giriş-Transkripsiyonlu Metin (156b-336a)-İnceleme-Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Kahya, Hayrullah (2010). Mûnis ve Âgehi Firdevsü’l-İkbâl (vr. 1b-156b) (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Kahya, Hayrullah (2014). “19. Yüzyıl Türkistan Şair ve Tarihçilerinden Munis Harezmi (1778 1829) ve Eseri: Firdevsü’l-İkbal”. Folklor/Edebiyat, 20/77: 221-236.

Şişman, R. Şenay (2012). Firdevsü’l-İkbâl: Giriş, Transkripsiyonlu Metin (vr. 336a-523a). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Tanç, Mustafa (2011). Munis Harezmi Firdevsü'l-ikbal İstanbul Üniversitesi Kitaplıgı T82 Nolu Nüsha 1a-524b Varakları Arası Agehi'nin Tamamladıgı Kısma Kadar I Metin. Kayseri: Laçin Yayınları.

Vahidov, Şadman (hzl.) (2010). Munis ve Agehi, Firdevsü’l-İkbal:Bahtu Saadet Cenneti. Taşkent: Yangı Asr Evladı.

Yazıcı Şahin, Serpil (2016). Mûnis Harezmî & Rızâ Agehî, Firdevsü'l-İķbāl [200b-300a] (Giriş, transkripsiyonlu metin, inceleme, dizin-sözlük, tıpkıbasım). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.

Atıf Bilgileri


Kahya, Hayrullah. "FİRDEVSÜ’L-İKBÂL (MÛNİS)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/firdevsu-l-ikbal-munis. [Erişim Tarihi: 22 Aralık 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 MÛNİSÜ’L-UŞŞÂK (DİVAN) Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî ( Doç. Dr. Hayrullah Kahya
Görüntüle
2 SEVÂD-I TA'LÎM (MÛNİS) Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî ( Doç. Dr. Hayrullah Kahya
Görüntüle
3 ARNELER (MÛNİS) Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî ( Doç. Dr. Hayrullah Kahya
Görüntüle
4 DİBAÇE (MÛNİS) Mûnis, Şir Muhammed, Harezmî Doç. Dr. Hayrullah Kahya
Görüntüle
5 DÎVÂN (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Feridun Tekin
Görüntüle
6 HEFT PEYKER TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
7 GÜLİSTÂN  TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
8 TERCÜME-İ TEZKİRE-İ MUKÎMHÂNÎ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
9 YÛSUF VE ZÜLEYHÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
10 ŞÂH U GEDÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) Âgehî, Muhammed Rıza Prof. Dr. Vüsale MUSALI
Görüntüle
11 SA‘ÂDETÜ’L-İKBÂL (AVAZ OTAR) Avaz, Avaz Otar Dr. Duygu Koca
Görüntüle
12 DÎVÂN (EMÎN) Emîn, Molla Ali Binni Molla Emîn Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
13 DİVAN (EMÎR) Emîr, Ömer Han Prof. Dr. Mustafa Tanç
Görüntüle
14 KÜLLİYÂT-I GARÎBÎ (GARÎBÎ) Garîbî, Huşal Doç. Dr. Fatih Bakırcı
Görüntüle