Ta'lîkîzâde Mehmed Subhî’nin kaleme aldığı firasetname türündeki eser. Nüshada eserin yazılış tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak içerisindeki medhiyelerden III. Murâd (sal. 1574-1595) dönemine ait olduğu anlaşılmaktadır. Tahta çıkan hükümdarlara devlet yönetimi için doğru insanları seçmesinde yardımcı olması düşüncesiyle firasetname ya da -çoğunlukla- kıyafetname sunulması geleneği çerçevesinde, III. Murâd’a cülus hediyesi olarak sunulmak üzere, hükümdarın tahta çıktığı 892/1574 yılında kaleme alındığı düşünülmektedir (Çabuk 1988: 26; Gürbüz 2016: 65; Woodhead 1983: 9; 2010: 510).

Firâset-nâme; besmele, hamdele, salvele, sebeb-i telif, mukaddime ve iki bölümden oluşmaktadır. Eser bu plan çerçevesinde Allah ve Peygamber övgüsü ile başlamakta, sonrasında da -eserin ithaf edildiği- III. Murâd’ın övgüsü ile Allah’ın yaratma vasfı üzerine bir açıklama ile devam etmektedir. Sebeb-i telif kısmında firâset ilminin amacı, hedef kitlesi ve gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Son olarak da eserin yazılma amacı ve süreci ile ilgili bilgi verilmektedir. Ta'lîkîzâde, bu son kısımda kendi adını da anmaktadır. Mukaddime bölümünde; firâsetin tanımı, amacı, faydaları, gerekliliği, İslam dini içerisindeki yeri, çıkarım yapma yolları üzerinde durulur. Ayrıca firâsete yakın bir ilim olarak takdim edilen kıyâfet ilmiyle ilgili genel bir bilgi verilir. Farsça “İnsanın durumları ve yaratılışları hakkında ipuçları veren delâ’il-i külliye ile mekânlar, meşrepler, yaşlanma, işler, kıyaslar, erkeklik, kadınlık ve yaratılıştan gelen özelliklerle sonradan edinilen özelliklerden hareketle (kişilik özellikleriyle ilgili) çıkarımda bulunma, ahlât (insan vücudunda bulunan dört unsur), en lezzetli şeyler ve soy hakkında bölüm” başlığını taşıyan birinci bölüm, “Tenbîh” başlıklı iki alt bölümden meydana gelmektedir. İlk “Tenbîh” başlığı altında, dünyadaki varlıkların ve özellikle de canlıların yaratılışı anlatılmıştır. Buna göre; hararet, bürûdet, yubûset ve rutûbetin karışımından “besâ’it” ve “anâsır” meydana gelmiş; anâsırdan da hayvanlar, bitkiler ve madenler oluşmuştur. Daha uzun olan ikinci “Tenbîh” başlığı altında ise mekânların kişilik üzerindeki etkileri üzerinde durulmuş ve dünya üzerindeki milletlerin, çeşitli şehirlerde yaşayan halkın karakteristik özellikleri hakkında bilgi verilmiştir.

İnsanların mizaçlarının delilleri hakkındaki ikinci bölüm; "Mizâc, Yaş, Ef‘âl, Hey’et ve Sûret, Cinsiyet, Ahlât, Neseb ve Vâriyet, Mekân, Yaratılıştan Gelen Özellikler, Uzuvlar" şeklindeki başlıklara sahip alt bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümlerde de kişinin mizacının vücutta bulunan dört sıvıdan -kan, balgam, safra, sevda- hangisi baskınsa ona göre şekillendiğinden; her yaşın kendine özgü bir özelliği, hareket tarzı ve ahlak anlayışı olduğundan, kişinin doğuştan gelen tabiatının gereği olarak yapıp ettiklerinden, insanların azalarının ve başka özellikleri dolayısıyla benzedikleri hayvanların belirgin özelliklerinden hareketle ahlaki özellikleri hakkında çıkarımlar yapılmasından bahsedilmiştir. Ayrıca kişilik üzerinde cinsiyetin, nesebin, mekânın ve yaratılıştan gelen özelliklerin etkileri üzerinde durulmuştur.

Muhtevası itibariyle çok sayıda Arapça ya da Farsça terimin bulunduğu metin, öğretici bir üslupla kaleme alınmıştır. Yazar, konunun anlatımında farklı ilim dallarına mahsus çok sayıda eserden ya doğrudan alıntı yapmış veya dolaylı olarak söz konusu eserlere göndermede bulunmuştur. Bazı konuların anlatımında da yaptığı tespitlere delil olması amacıyla dinî ve tarihî şahsiyetlere ait bağlama uygun anekdotlarlar aktarmıştır. Yine bu çerçevede, -temelde mensur olarak kaleme alınmış olan- metnin içerisine farklı şairlerden çok sayıda Farça, Arapça ve Türkçe manzum parçaya yer vermiştir (bk. Gürbüz 2016: 104-116). Yazmanın 14b-15a, 16a, 28b, 42b sayfalarında anlatıya uygun olarak tasarlanmış Nakkaş Osman tarzında dört resim bulunmaktadır.

Türk edebiyatında firasetname türünde kaleme alınmış olan -tespit edilmiş- eser sayısı, -esasen firasetnamenin alt dalları olan- kıyâfetnâme, seğirnâme, kefnâme türündeki örneklere nazaran oldukça azdır. Ta'lîkîzâde’nin eseri tam bir firasetname örneğidir. Ancak Mustafa bin Bâlî’nin III. Murad’a sunduğu ve firasetname türünün mütekâmil bir örneği durumundaki Risâle-i Kiyâset-i Firâset (İlm-i Firâset) adlı eseriyle (bk. Sarıçiçek 2014) kıyaslandığında, Ta'lîkîzâde’nin eserinde firasete yardımcı ilimlerin tamamı üzerinde durulmadığı, tasnif ve başlıklandırmanın düzenli ve ayrıntılı bir şekilde yapılmadığı dikkati çekmektedir.

Bilinen tek nüshası Paris Bibliotheque Nationale, Turc 1055 numarada bulunan Firâset-nâme, Mehmet Gürbüz tarafından 2016 yılında yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Subhî, Ta’likî-zâde Mehmed Subhî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/subhi-talikizade-mehmed-subhi