Kâtib Çelebi'nin tarihle ilgili kaynak niteliği taşıyan en önemli eseri. Fezleke, Arapça yazılmış umumî bir tarih kitabıdır. Bu eseri meydana getirmek için çok sayıda tarih kitabı okuyan Kâtip Çelebi,  aldığı notlarıyla eserini meydana getirmiştir ki bu uygulaması onun derin bir tarih kültürüne sahip olduğunu göstermektedir. Arapça olan eserin tam adı "Fezleketü Akvâli’l-Ahyâr fî ‘İlmi’t-Târîh Ve’l-Ahbâr"dır. Türkçe Fezleke’nin önsözünde bizzat müellifi tarafından sadece Fezleketü’t-Tevârîh olarak bahsedilmektedir (Nuruosmaniye Ktp. 3153, vr. 1a). "Bazan Târîh-i Kebîr" diye nitelendirilen (Şeyhî, I, 264) Arapça Fezleke, Kâtib Çelebi’nin kaleme aldığı ilk eserdir. İki cilt olarak tasarlanan kitabın telifi 1052 (1642) yılında tamamlanmışsa da müellif bunu Türkçe Fezleke'yi yazdığı 1065 (1654-55) yılına kadar götürdüğünü ifade etmektedir. Eserin konusu; kainatın yaratılışından, Hazret-i Adem’den başlayıp 1051/1641 senesine kadar dünyada gerçekleşen olaylardan oluşmaktadır. Kâtip Çelebi, genel bir dünya tarihi kitabı olan bu eserinin daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşabilmesi için Türkçe Fezleke şeklini hazırlamıştır. Türkçe Fezleke ile Fezleketü Akvâli’l-Ahyâr fî İmi’t-Târîh Ve’l-Ahbâr'ın karıştırılmaması için söz konusu eseri daha çok Arapça Fezleke olarak tanınmıştır  (Kâtip Çelebi 2007: 2-69; Lokmacı 2017: 668).

Fezleketü’t-Tevârîh bir mukaddime, üç bölüm (asıl) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Dört fasla ayrılmış olan mukaddimenin birinci faslında eserin bölümleri gösterilmiş, ikinci faslında tarih ilminin manası, konusu ve faydası ele alınmıştır. Müellif burada tarihin müstakil bir ilim olup olmadığı yolundaki düşüncelerle Taşköpri-zâde’nin Miftâhu’s-Saʿâde'sindeki tarihin tarifini, kısımlarını ve faydasını bu eserden naklen vermektedir. Üçüncü fasılda bu konuda yazılmış 1300 kitabın isimleri alfabetik olarak sıralanmıştır. Ancak eserin günümüze ulaşan tek nüshasında bu fasıl eksiktir. Bununla birlikte gerek metnin içine serpiştirilmiş olan tarih kitaplarının adlarından, gerekse müellifin tarihe dair eserleri kronolojik olarak sıraladığı Keşfü’z-Zunûn adlı bibliyografik eserinden (I, 271 vd.) faydalanarak bu listeyi tamamlamak mümkündür. Mukaddimenin dördüncü faslında tarihçinin uyacağı şartlarla bilmesi gereken kurallar belirtilmiştir. Kitabın ilk bölümü iki kısma ayrılmış olup her kısım üçer fasla bölünmüştür. Birinci kısmın ilk faslında yaratılışın başlangıcı, ikincisinde peygamberler, üçüncü fasılda ise Hulefâ-yi Râşidîn dönemi ele alınmıştır. İkinci kısmın ilk faslında İslâmiyet’ten önceki hükümdarların, ikinci faslında asırlara göre ve meydana çıkışları sırasıyla İslâm’ın zuhurundan sonraki hükümdarların, üçüncü faslında ise zorbaların, Haricîlerin ve yalancı peygamberlerin adları verilmiştir. Kendi içinde iki kısma ayrılan ikinci bölümün ilk kısmı ise üç fasıldır. Birinci fasıl yeryüzünün durumuna ve iklimlere ayrılmış olup burada fersah, mil vb. ölçülerden söz edilmiştir. İkinci fasıl çeşitli kavimleri ve Arap boylarını; üçüncü fasıl isim, lakap, künye, nesep ve ve feyât (nekroloji) kurallarını kapsamaktadır. İkinci kısımda ise birincisinde verilen şehirler ve buralarda yaşayan büyük şahıslar harf sırasına göre sıralanmıştır. Bu kronolojik sıralamaya ek olarak birinci bölümde zikredilen peygamberlerden ve hükümdarlardan başka insanların gözdesi olan şehirlerle büyük adamların ve ünlü kadınların adları da bulunmaktadır. Kâtib Çelebi üçüncü bölümün başında dehr, karn, asır, sene, ay, hafta, gün ve saat gibi zaman dilimleri hakkında bilgi verdikten sonra Türkî, Kıbtî, Rûmî vb. tarihlerden, Farsî ve Celâlî takvimlerinden, hicretin başlangıcından eserin telif tarihine kadar geçen olaylardan kronolojik olarak bahsetmektedir. Osmanlı tarihine ayrılmış olan 197a-250b varakları arasında ise kuruluştan 1051 (1641) yılına kadar meydana gelen olaylar sıralanmış; IV. Mehmed’e (1648-1687) kadar padişahlar, vezîr-i âzamlar, şeyhülislâmlar, kazaskerler, İstanbul kadıları ile diğer vezirler, beylerbeyiler vb. yüksek rütbeli devlet adamlarının isimleri verilmiştir. Bu kısma ayrıca önemli olaylar için düşürülmüş manzum tarihlerle bazı vesika sûretleri, derkenar olarak da bazı önemli olaylar ilâve edilmiştir. Bunu faydalı bilgilerin yer aldığı “tetimme” takip etmekte, hâtimede ise kıyamet alâmetleri ve âhiret hakkında bilgilere yer verilmektedir ( Özcan, 1995: 542-544; Çelebi, 2009, URL 1).

Fezleketü’t-Tevârîh’in başlıca kaynağı, müellifinin de belirttiği gibi Cenâbî Mustafa Efendi tarafından yazılan Arapça el-ʿAylemü’z-Zâhir’dir. Bu eseri genellikle özetleyen, bazen de aynen iktibas eden Kâtib Çelebi gerek metin içinde gerekse sayfa kenarlarında faydalandığı diğer kaynakların adlarını da şerh düşmüştür. Müellif özellikle Osmanlı tarihiyle ilgili kısımda Cenâbî’den ayrılmış, ancak öteki kaynaklar arasında yeri geldikçe ona da atıfta bulunmuştur. Kâtib Çelebi’nin, eserini devrin padişahı IV. Mehmed’e  takdim edilmek üzere temize çekmesi hususunda Şeyhülislâm Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi’nin tavsiyesine uymadığı anlaşılmaktadır. Eserin 1052 (1642) yılında müellif hattıyla yazılan, günümüze ulaşabilmiş yegâne nüshası müsvedde halinde Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Çelebi, nr. 10318). Fezleketü’t-Tevârîh 1000/1591-92 yılından itibaren genellikle Türkçe Fezleke ile paralel gitmektedir (Özcan 1995:542-544; Kütükoğlu 1974: 4-5).

Fezleketü’t-Tevârîh, genel bir tarih kaynağı olmakla birlikte tarihin anlamını ve mahiyetini, tarihçinin bilmesi gereken bilgileri ihtiva etmesi ve detaylı bir bibliyografya denemesi olması bakımından oldukça önemli bir eserdir. Nitekim bir tarihçinin bilmesi gereken kronoloji, etnoloji, takvim, biyografi, ensâb, tarihî coğrafya gibi yardımcı ilimler hakkında bilgi veren bu eser ansiklopedik görünümlü, genel bir taslak niteliğindedir. Müellifin daha sonra tarihe ve tarihî coğrafyaya dair yazdığı eserlerini hep bu mihraktan hareketle kaleme alması da bu eserin nasıl bir kaynak olduğunu göstermesi açısından da oldukça önemlidir ( Özcan 1995: 542-544; Çelebi, nr. 10318). Görülen o ki Fezleketü't- Tevârih, 17. yy'ın kaynak kitaplarından olup günümüzdeki bilimsel araştırmalara da kaynak teşkil eden önemli bir eser hüviyetindedir. 

Yazarın biyografisi için bk. "Kâtip Çelebi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/katib-celebi