Nidâî tarafından kaleme alınan, 1560’ta Piyâle Paşa komutasındaki Osmanlı donanmasının Tunus açıklarındaki Cerbe Adası’nı kuşatmasını ve fethini anlatan eser. Eserin adı, serlevha içerisinde “Fetihnâme-i Kal’a-i Cerbe” şeklinde kayıtlıdır. Eser, 53 varaktan ve mesnevî nazım şekliyle yazılmış 978 beyitten oluşmaktadır. Aruzun hezec bahrinin mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün kalıbıyla yazılmıştır. Eserin istinsah tarihi temmet kaydında “fî evâsıt-ı şehr-i şevvâl sene 969” şeklinde belirtilmiştir. Dolayısıyla eser Cerbe Adası’nın fethinden iki yıl sonra Şevval 969’da (Haziran 1562) yazılmış, devrin padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a sunulmuştur (Ay 2015: 14, 62, 137).

Fetihnâme, bir deniz seferini konu almaktadır. Kaynağını bir tarihî olay olan Cerbe Adası’nın fethi oluşturmaktadır. Eserin kahramanları donanmanın kaptanı Piyâle Paşa ile sefere katılan diğer denizcilerdir. Kanuni Sultan Süleyman da sefere katılmasa da böyle gazaların ancak o yüce, muzaffer ve adil padişahın devrinde görülebileceği belirtilerek fethin en önemli kahramanları arasında sayılmıştır. Olaylar İstanbul Boğazı’ndan Cerbe’ye uzanan bir güzergâhta geçmektedir. Donanma Nisan ayında İstanbul’dan çıkar, Mayıs başında Cerbe’ye ulaşır. Osmanlı donanması düşman gemilerini bozguna uğratıp denizde emniyetin sağlandığından emin olunduktan sonra ordu karaya çıkar. Piyâle Paşa, deniz savaşında olup bitenleri yazdırdığı fetih mektubunu Nasuh Ağa’yla İstanbul’a padişaha yollar. Padişah Nasuh Ağa’ya müjdesi ve kahramanlığı için seraser bir hilat giydirerek Piyâle Paşa adına da bir tahsinnâme yazdırır. Nasuh Ağa Cerbe’ye geri dönünce Piyâle Paşa divanı toplayarak padişahın gönderdiği hilatı giyer. Ardından kara savaşı da başlar ve 90 günlük kuşatmanın sonunda düşman bozguna uğratılarak Cerbe Kalesi teslim alınır. Zaferin ardından donanma İstanbul’a döner, padişahın sarayı önünden şenlik yaparak geçer. Nidâî’nin en sondaki temsilî hikâyesinde; yazdığı fetihnâme bedeni, Sultan Süleyman bu bedendeki teni, Piyâle Paşa ise tendeki canı temsil eder (Ay 2015: 117-134).

Klasik mesnevî tertibinde yazılmış olan eserde 22 beyitten oluşan mesnevî nazım şeklindeki tevhid, kaside nazım şeklindeki ikinci tevhid, na’t ve münâcâtın ardından pendnâme nazım türünde yazılmış olan bölüm gelmektedir. Devamında mesnevî nazım şekliyle yazılmış “Der tehiyye-i esbâb-ı sefer ve ta‘bir-i ‘asker-i muzaffer” başlıklı, o güne dek görülmemiş bir gazayı anlatacağını bildiren kısım vardır. Sultan Süleyman’a dua edildikten sonra Süleyman Han’ın övgüsünde 5 bentten oluşan muaşşerle devam eder. Bunu takip eden Piyâle Paşa’nın övgüsünde ise 13 beyitten oluşan bir kaside vardır. “Matla‘-ı Dâsıtân-ı Gazâ-yı Kişveristân” başlığından itibaren asıl konu olan fetih anlatılmaya başlanır. 967. beyitten itibaren de “Temsîl-i hikâyet pür-melâhat” başlıklı, kahramanlarının Kanuni Sultan Süleyman ve Piyâle Paşa olduğu 12 beyitlik temsilî bir hikâye ile eser tamamlanır (Ay 2015: 77, 117, 134).

Eser, akıcı bir Türkçe ile yazılmıştır. Kimi zaman başlıklarda sadece Farsça kullanılmıştır. 16. yüzyıl Anadolu Türkçesinin dil özelliklerini taşımasının yanı sıra arkaik kelimeler de içermektedir. Monolog ve diyalogların yer aldığı eserde Piyâle Paşa’nın kendi ağzından aktarılan dualar, padişahla görüşmeler, Paşa’nın divanda reisleriyle konuşması, savaş sahnelerinin canlı tasvirleri gibi unsurlar esere teatral bir özellik kazandırmıştır. Ayrıca ordunun birlik ve beraberlik ile hareket etmesinin ve yerinde konuşmanın önemi, Paşa’nın tevazusuyla ve teslimiyetiyle zafer kazanması gibi konularda verilen öğütlerle eser, nasihatname özelliği de göstermektedir. Cerbe Adası’nın fethini anlatan iki edebî eserden [diğeri Zekeriyyâzâde’nin Ferâh adlı eseridir (Özcan 1993: 392).] biri olan Fetihnâme’nin dönemin denizcilik tarihine ışık tutması, sefere çıkış ve seferden dönüş sırasında yapılan bazı merasimlere dair bilgiler içermesiyle de kültür tarihine ışık tutması yönleriyle türü içinde önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir (Ay 2015: 79, 350).

Eserin iki nüshasından bahsedilmekte olup birinin varlığı şüphelidir. İngiltere British Museum Add. 23984 numarada kayıtlı ve bilinen tek nüsha olan yazmanın çeviri yazısı ve incelemesi Ümran Ay tarafından yapılmıştır (Ay 2015: 137-138).

Şairin biyografisi için bk. “Nidâî, Şa‘bân Nidâî Ankaravî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nidai-mehmed-celebi-ankaravi