Hüdâyî’nin Fethu’l-bâb ve ref’u’l-hıcâb (kapının açılması ve perdenin kalkması), isminden de anlaşılacağı üzere bir takım ince ve derin tasavvufî hakikatleri anlatan, 8-10 varaklık Arapça küçük bir risâlesi. Eser üç bölümden meydana gelmektedir.

Birinci Bölüm

Bu bölüm insanın yaratılış sırrı hakkındadır. İnsanın yaratılışıyla ilgili olarak müellif der ki: Allah Teâlâ insanı kerîm iki eliyle yarattı ve onu iki âlemde her şeyin efendisi kıldı. Allah insanın dışındaki varlıkları, melekler ve cennet ile ona taalluk eden konuları sağ eliyle; yani cemal sıfatıyla; şeytanlar, cehennem ve ona taalluk edenleri ise sol eliyle; yani celal sıfatıyla yarattı. Her cins kendi aslına döner. İnsanoğlu Cenâb-ı Hakk’ın iki eliyle; cemal ve celal sıfatıyla yarattığı bir varlıktır. Bu yüzden onda celal ve cemal birlikte zâhir olur. İnsan hem hayra, cemale, iyilik ve imana hem de şerre, kötülük ve celale yatkındır.

İkinci Bölüm

Bu bölümde tevbe konusuna yer verilir. Tevbenin her hâl ve makamın aslı, her fazilet ve kemâlin esası olduğuna vurgu yapılır. Tevbenin başlangıcının; davranış, irade ve söz olarak malayaniyi terk; nihayetinin ise tam bir zühdle her şeyden kesilip Allah’a yönelmek olduğu belirtilir. Hatta zühdün hakikatinin Allah’tan başka her şeyden kat’-ı nazar anlamına geldiği ifade edilir. Nefsin açık ve gizli hazlarını engellemek için mücâhedenin gerekliliğinden bahsedilir.

Üçüncü Bölüm

Bu bölümde insanın câmiiyyet özelliğiyle sırr-ı ilâhî için tercih edilmesi konusuna yer verilir. Meryem sûresi, 67. âyet-i kerimeye imtisâlen insanoğlunun hiçbir şey değilken yaratılmış olduğunu düşünmesi istenir: “İnsan düşünmez mi ki, daha önce hiçbir şey değilken biz onu yaratmışızdır?”. İnsanın mükerrem ve ahsen-i takvim sırrıyla yaratılarak ilahi emaneti yüklenmeye hazır hale getirildiğinden bahsedilerek Cenab-ı Hakk’ın yeryüzünde halifesi olduğu anlatılır. İnsanın beş hakikati cem eden özelliğine dikkat çekilir. Onlar da melekî hayvânî, nebâtî, cemâdî ve hakîkat-i câmia özellikleridir. Eser tenbih ve vasiyet başlığı altında iki ayrı bölüm halinde kısa uyarılarla son bulmaktadır.

Nüshaları

Köprülü Ktp. 1583/4 (İstinsah, 1016), 3K 708/2; H. Selim Ağa-Hüdâyî 271/3 (İstinsah, 1037), 254; Süleymaniye Aşir Efendi 450/12; Süleymaniye Antalya Tekelioğlu 786/9; Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi 2686; Süleymaniye Pertev Paşa 238, 622, 643; Süleymaniye Şehid Ali Paşa 1359; Süleymaniye Hacı Beşir Ağa 653/5; Süleymaniye Esad Efendi 1654/6, 3586/4, 3672, 3789, 3808; Süleymaniye Halet Efendi 93/9; Süleymaniye H. Hüsnü Paşa 812/3; Süleymaniye İbrahim Efendi 877/2; Süleymaniye Lala İsmail 190/2, 207/5; İ.Ü. Ktp. A.y. 1562/4, 2866/7, 4169; Bâyezid 8003/5, 3710/5; Bursa İnebey Yazma Eser Ktp. Câmii Kebîr (Ulu Cami) 1751/3, 1752/4; Bursa Haraççıoğlu 856/5; Tekeli Halk Ktp. 786; Kastamonu Yazma Eser Ktp. KHK 3677/03.

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud