- Yazar Biyografisi (TEİS)
Feth-‘Ali bin Kelb-‘Ali bin Mürşid Kulı bin Feth-‘Ali Kacar-ı Kazvinî - Madde Yazarı: Doç. Dr. İsa Sarı
- Eser Yazılış Tarihi:1861
- Yazıldığı Saha:Çağatay
- Edebiyat Alanı:Yazılı Edebiyat / Divan Edebiyatı
- Dönemi:19. Yüzyıl
- Dili:Farsça
- Alfabesi:Arap
- Yapısı:Manzum-Mensur
- Niteliği:Telif
- Türü/Formu:Lügat
- Yayın Tarihi:13/11/2021
FETHALİ KAÇAR LUGATİ
lügatFeth-‘Ali bin Kelb-‘Ali bin Mürşid Kulı bin Feth-‘Ali Kacar-ı Kazvinî (d. ?/? - ö. ?/?)
ISBN: 978-9944-237-87-1
Çağatay Türkçesi döneminde, Ali Şir Nevâyi'nin eserlerindeki çeşitli sözvarlığı unsurlarını izah etmek üzere hazırlanmış Çağatay Türkçesi-Farsça izahlı sözlük.
Sözlüğün özgün adı Lugat-ı Etrâkiyye ('Türklerin Sözlüğü') olmasına rağmen daha çok Fethali Kaçar Lugati olarak tanınmıştır. 1861 yılında Horasan-İran'da tamamlanmış olup Nâsırüddîn Şah adına, onun Nevâyî'nin eserlerine ilgisine istinaden yazılmıştır (Rahimi 2018a: 670). Kaçar Türklerinden olan Fethali Kaçar, Nâsırüddîn Şah'ın Nevâyî'nin eserlerini okumak istediğini ancak bu eserlerde yer alan bazı unsurların bilinmediği için okumakta güçlük çektiğini fark etmesi üzerine, Nevâyî'nin eserlerindeki Çağatay Türkçesi unsurlarını anlaşılır bir şekilde Farsçada izah etmiştir. Bu sözlük de böyle bir düşüncenin ve üç yıllık bir çabanın ürünüdür. Fethali Kaçar, sözlüğünü oluştururken ağırlıklı olarak Nevâyî'nin eserlerini temel almış, sözlüğünü bu eserlerde yer alan sözcükler özelinde düzenlemiş ancak kendinden önce yazılmış Senglâh Lugati, Bedâyiü'l-Luga, Hulâsâ-yı Abbâsi gibi çeşitli sözlüklerden ve Hüseyin Baykara, Lutfî, Babür Şah, Ubeyd Han gibi başka şahsiyetlerin eserlerinden de faydalanmıştır.
Eserin Türkçe-Farsça kısmında yaklaşık 8230, Arapça-Farsça kısmında ise yaklaşık 340 madde bulunmaktadır. Ancak eş yazımlar göz önünde bulundurulup bunlar ayrıştırıldığında, eserin barındırdığı toplam sözvarlığı unsuru sayısı 9 bine yaklaşmaktadır. Sözlüğün Türkçe kısmında Moğolca kökenli bazı sözcükler de tanıklanmaktadır. Maddeler ayırt ediciliğin sağlanması bakımından kırmızı mürekkeple yazılmıştır. Eserde madde başları için genellikle birer tanık gösterilmiş ancak bazı maddelerde birden fazla tanık verildiği de olmuştur. Bunların yanı sıra eserde çeşitli şiir örnekleri de yer almaktadır. Sözlük Arap sözlükçülük geleneğine göre kısımlar hâlinde düzenlenmiş olup nüshalara göre farklılıklar barındırmakla beraber temelde dört kısımdan oluşmaktadır: 1. Giriş, 2. Türkçe-Farsça Sözlük, 3. Senglâh'ta Anlaşılmayan On İki Hususun Açıklaması, 4. Arapça-Farsça Sözlük. Eserin Giriş kısmı gerek dil tarihi gerek din tarihi ve gerek başkaca hususlar bakımından önemli bilgiler barındırmaktadır. Bu kısımda Ali Şir Nevâyî ve onun eserleri hakkında kısa bilgiler yer almakta, ayrıca Çağatay Türkçesi ile ilgili çeşitli hususlar aktarılmakta, karşılaştırmalar yapılmakta ve sözlükte izlenen metot izah edilmektedir. Yine bu kısımda Fethali Kaçar kendisiyle ilgili bilgiler de sunmaktadır. Ayrıca eseri yazma sebebine ve yazılış hikâyesine de burada değinmekte, eserin neden geç tamamlandığına dair detayları aktarmaktadır.
Eser kapalı e ünlüsünü ayırt etmesinin yanı sıra o/u, ö/ü ünlülerini ve b/p, c/ç, g/k ünsüzlerini de ayırt etmektedir (Argunşah 2021: 359, 361). Bu yönüyle gerçek ses değerlerini göstermesi bakımından önemlidir. Sözlüğü oluşturan madde başları ilk ve ikinci harf sıralaması gözetilerek sıralanmıştır. Diğer bir ifadeyle, Arap harflerine göre yalnızca sözcüklerin yalnızca ilk iki harfi sıralamaya dâhil edilmiş, üçüncü ve sonraki harfler dâhil edilmemiştir. Dolayısıyla tam bir alfabetik sıralamadan söz edilemez.
Eserin beşi İran'da ikisi özel kütüphanelerde olmak üzere toplamda yedi nüshası vardır. İran'daki nüshalardan dördü Tahran'da biri ise Kum şehrindedir. Bunların yanı sıra Macar Türkolog Jozsef Thury tarafından İstanbul'da bulunan ve Romaskeviç tarafından İran'da bulunan iki nüshası daha mevcuttur. Nüshalardan en eskisi, eserin yazılmasından bir yıl sonra, 1862 yılında istinsah edilmiş olan Tahran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi nüshasıdır. İran'daki nüshalardan birinde (Tahran Üniversitesi nüshası) giriş kısmı, bir birinde ise Arapça-Farsça sözlük kısmı yer almamaktadır (Kum, Merkez-i İhyâ-yı Mirâs-ı İslâmî Nüshası). Nüshalardan bazıları Lugat-ı Etrâkiyye, bazıları ise Mekâlîd-i Türkiyye, Behcetü'l-Lugat olarak adlandırılmıştır. Nüshaların bir kısmında boy adları, yer adları gibi farklı adlar da yer almaktadır.
Eserden ilk bahseden ve eserle ilgili ilk çalışmaları yapan Thury'dir (1903, 1906). Ardından Romaskeviç (1934), Canbayev (1999), Benedek (2007) gibi araştırmacılar da eser üzerinde değerlendirmelerde bulunmuştur. Eserin en kapsamlı yayını ve bilimsel neşri ise Rahimi tarafından önce doktora tezi şeklinde hazırlanmış (2016), ardından bu tez Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü (2018b) adıyla kitap olarak basılmıştır.
Eserden Örnekler
andak: (/n/ sükun ile) 'öyle, onun gibi'. Dört Divân'dan:
bir lebing cân aldı andak kim birisi bilmedi
imdibildim kim aralarında bardur şekker-âb
kuyaşnıng kurbıdın ay kim hilâl olgay erür andak
ki bir meh-veş sang yitgec yir öpmeklikge bolgay ham
(Rahimi 2016: 174)
niçükleşmek: (/n/ esre ile, /ç/ ötre ile, /k/ sükûn ile). 'nasıl yapmak, ne biçim yapmak' (Rahimi 2016: 1115)
sanaglık: (/n/ medli elif ile, /g/ sükûn ile): 'sayılı, sayılmış; hesaplı, ölçülü'
Ferhâd u Şîrîn'den:
deseng kim taymagay ol yolda gâmıng
sanaglık gâm ile bolsun hırâmıng
(Rahimi 2016: 778)
Kaynakça
Argunşah, Mustafa (2021). "Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü ve İmlası". Doğumunun 60. Yılında Nevzat Özkan Armağanı. (ed. Hacer Tokyürek ve Beytullah Bekar). Ankara: Nobel Yay., 359-383.
Benedek, Péri. (2007). “Kakşal. Egy szó Feth-'Alí Ķacar-ı Ķazvînî Behcet ül-Lügat Cîmű Szótárából És Ami Körülötte Van”. Keletkutatás: 27-37.
Rahimi, Ferhad (2016). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Rahimi, Ferhad (2018a). "Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü Üzerine". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(2): 663-704.
Rahimi, Ferhad (2018b). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü (2 cilt). Ankara: Akçağ Yay.
Romaskeviç, Aleksandr Aleksandroviç (1934). "Yeni Çağatay-Fars Lûgati". (çev. Aptullahoğlu Hasan). Türkiyat Mecmuası, 4: 281-293.
Thury, Jozsef (1903). A Behdset-ül-Lugat czímü csagatáj szótár. Budapest: Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia.
Thury, Jozef (1906). “Orta Asya Türkçesi Üzerine Tetkikler”, Çev. Ragıp Hulusi. Milli Tetebbular Mecmuası, 1(2) (1915): 207-233.
Atıf Bilgileri
Benzer Eserler
# | Madde | Yazar | Madde Yazarı | İşlem | ||
---|---|---|---|---|---|---|
1 | DÎVÂN (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Feridun Tekin |
Görüntüle | ||
2 | HEFT PEYKER TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Vüsale MUSALI |
Görüntüle | ||
3 | GÜLİSTÂN TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Vüsale MUSALI |
Görüntüle | ||
4 | TERCÜME-İ TEZKİRE-İ MUKÎMHÂNÎ (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Vüsale MUSALI |
Görüntüle | ||
5 | YÛSUF VE ZÜLEYHÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Vüsale MUSALI |
Görüntüle | ||
6 | ŞÂH U GEDÂ TERCÜMESİ (ÂGEHÎ) | Âgehî, Muhammed Rıza | Prof. Dr. Vüsale MUSALI |
Görüntüle | ||
7 | SA‘ÂDETÜ’L-İKBÂL (AVAZ OTAR) | Avaz, Avaz Otar | Dr. Duygu Koca |
Görüntüle | ||
8 | DÎVÂN (EMÎN) | Emîn, Molla Ali Binni Molla Emîn | Prof. Dr. Adem Öger |
Görüntüle | ||
9 | DİVAN (EMÎR) | Emîr, Ömer Han | Prof. Dr. Mustafa Tanç |
Görüntüle | ||
10 | KÜLLİYÂT-I GARÎBÎ (GARÎBÎ) | Garîbî, Huşal | Doç. Dr. Fatih Bakırcı |
Görüntüle |