Halepli Hasan Şu'ûrî  tarafından hazırlanan Farsça-Türkçe sözlük. 1092/1681-2 yılında İstanbul’da yazılan Ferheng-i Şuûrî, Farsça-Türkçe sözlük geleneğinin hacimli ve önemli örneklerinden biridir. Şu'ûrî, bu eseri on iki yılda tamamlamıştır. Eserin adı Lisânü’l-Acem ve Nevâlu’l-Fuzalâ olarak da geçer. Şu'ûrî, önsöz kısmında İran’da sözlüğe ferheng denildiğini, müellif isminin de bu kelimeye izafetle bağlandığını hatırlatır. Anadolu’da bu âdetin görülmediğini ancak yine de kendi eserine Ferheng-i Şu'ûrî lakabını ve Lisânü’l-Acem ismini uygun gördüğünü belirtir. Şu'ûrî, yazılan eserlerde teberrüken bir devlet büyüğüne ithafın âdet olduğunu belirtip, kendi eserini dönemin vezirlerinden Musâhib Mustafa Paşa’ya (ö. 1686) armağan etmiştir (Öz 2010: 204-209). 

Ferheng-i Şu'ûrî’nin kaynakları arasında birçok klasik lügat vardır. Bunlar arasında Sürûrî-i Kâşânî’nin 1597’de telif ettiği Mecma‘u’l-Fürs ile Hasan bin Muhammed İncû’nun 1608-9 yılında kaleme aldığı Ferheng-i Cihângîrî öne çıkar. Şu'ûrî’ye göre bu iki lügat, içerdikleri kelime bakımından eşi benzeri olmayan özelliklere sahiptirler. Bir bilim adamı edasıyla hareket eden Şu'ûrî, bu lügatler başta olmak üzere alıntı yaptığı bütün kaynakları ilgili maddenin sonunda ismen anmayı ihmal etmemiştir.

Eser bir mukaddime, iki defter ve bir hâtimeden oluşur. Mukaddime kısmında Farsça harfler ve bunların Farsça dilbilgisindeki yeri değerlendirilir. Birinci defter bazı Farsça atasözü, deyim vb. kalıp sözlerin kullanımıyla ilgili anlam bilgisine yer verir. İkinci defterde ise kelimeler alfabetik sıraya göre dizilmiş ve her birinin anlamları üzerinde durulmuştur. Hâtime kısmında yazarın temennileri ve dua beklentisi vardır. Ferheng-i Şu'ûrî’de sadece Farsça kelimelere anlam verilmemiş, lüzumu halinde Farsçada çok kullanılan Arapça kelimeler de metne dâhil edilmiştir. Şu'ûrî hemen her kelimeyi örneklendirmeye çalışmış, hatta bazı kelimeler için birden fazla örnek gösterme yoluna gitmiştir. Buna göre, kendi ifadesiyle, 22.550 (yirmi iki bin beş yüz elli) madde başı kelimeye verilen mısra, beyit, kıta, mesnevi, nazm ve rubai başlıklı 22.450 (yirmi iki bin dört yüz elli) tanık vardır. Örnek olarak verilen beyitlerin birçoğu Fars edebiyatında alem olmuş şairlere aittir. Eserde 500 (beş yüz) civarında şairden alıntı yapılmıştır. Şiirleri şahit gösterilen şairlerin dağılımı, 10. yüzyıl şairi Rûdekî’den (ö. 941) başlayarak 17. yüzyılda şiir yazan Sâib-i Tebrîzî’ye (ö. 1671) kadar uzanır. Alıntı yapılan şairler arasında Dakîkî, Firdevsî, Menûçehrî, Ferruhî, Nizâmî, Sadî-i Şîrâzî, Ömer Hayyâm, Emîr Hüsrev-i Dihlevî, Kemâl-i İsfahânî, Kemâl-i Hocendî, Hâfız-ı Şîrâzî ve Tâlib-i Âmulî gibi tanınmış isimler vardır. Ayrıca Mîr Nazmî, Ebû Şekûr, Ebulmaânî, Ağâcî, Ferâlâvî, Zerâtüşt Behrâm, Âsafî, Esîreddîn-i Ahsîketî ve Seyf-i İsferengî gibi isimlerden seçilmiş örnekler şair yelpazesini bir hayli genişletmiştir. Müellif kelimeleri anlamlandırırken bazen Arapça ve Osmanlı Türkçesi karşılıklarını vermekle kalmamış, sık sık Çağatay Türkçesinden eş anlamlı kelimeleri Ali Şîr Nevâyî (ö.1501) ve Mevlânâ Lutfî’den (ö. 1492) tanıklar göstermek suretiyle belirtip lügatinin kullanım sahasını genişletmiştir. Bazı Arapça kelimelerin şahidini Arap edebiyatından seçtiği yerler de olmuştur. Ferheng-i Şu'ûrî’de lügat bilgisinin yanı sıra astronomi, belâgat, botanik, coğrafya, dilbilgisi, felsefe, gastronomi, halk hekimliği, mitoloji, musiki, şerh, tarih, tıp ve zoolojiye dair kıymetli bilgiler vardır. Ferheng-i Şu'ûrî, yazıldığı dönemden itibaren büyük yankı uyandırmış, kendisinden sonraki müellifleri etkilemeyi başarmıştır. Türk kültürüne hizmet etmek gayesiyle yola çıkan Şu'ûrî, sözlüğünün muhtevasını olabildiğince geniş tutmuş, Türk dili ve kültürüne ait tespitlerini metne dâhil etmiştir. Bu anlayış Türk diline büyük bir lügat kazandırmakla kalmamış, 17. yüzyıl söz varlığı ve yaşayış biçimine dair kıymetli bilgiler günümüze kadar gelmiştir.

Ferheng-i Şu'ûrî’nin ikisi matbû olmak üzere beş nüshası vardır (Yılmaz 2019: I, 28-30). Eser ilk olarak İbrahim Müteferrika matbaasında iki cilt halinde basılmış (1742, 2 cilt, 454+451 varak, 33satır), daha sonra Cemal Efendi matbaasında basımına başlanmış (1896), ancak bu baskının ilk ciltten sonra devamı gelmemiştir. Ayrıca Müteferrika nüshasından istinsah edilerek oluşturulmuş yazma nüshalar mevcut olup bunlardan bazıları müntehabât (seçmeler) hükmündedir.

Eserin en muteber nüshası olan Müteferrika baskısı Ozan Yılmaz tarafından neşre hazırlanmış ve Türkiye  Yazma Eserler Kurumu tarafından 4 (dört) cilt hâlinde yayımlanmıştır (2019). 

Yazar hakkında bilgi için bkz. “Şuûrî, Hasan Şuûrî Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/suuri-hasan-suuri-celebi