Yazıcıoğlu Mehmed Efendi’nin (d. ?/? - 855/1451) Muhammediyye adlı Türkçe meşhur manzum eserine İsmail Hakkı Bursevî tarafından yazılan şerh. Kaynaklarda adı Şerh-i Muhammediyye olarak da geçmektedir. Sonunda yer alan “Ferahu’r-rûh güzel şerh düşdü oldu tamâm” mısrasıyla 1107/1695 yılında tamamlandığı belirtilen ve şarih tarafından başta iki cilt olarak tasarlanan eserin ilk cildi fazla kalın olmasından dolayı ikiye bölünmüştür. Yaklaşık 995 varaktan oluşan eser; cild-i evvel, cild-i bakıyye-i evvel, cild-i sânî olmak üzere üç ciltten müteşekkildir. Bursevî, Muhammediyye’yi şerh etme sebebini Şeyh Mehmed Efendi’nin (ö. 1115/1703) İstanbul’da Sultan Selim Camisi’ne Muhammediyye okutmak için görevlendirilmesi üzerine kendisinden eserde geçen bazı Arapça ve Farsça kısımların tercümesini talep etmesi ve Yazıcıoğlu Mehmed Efendi’yi rüyasında görmesi olarak belirtir (Saylan 2018: 127). Müellif nüshası da bulunan eserin yurt içinde ve yurt dışında birçok yazma ve matbu nüshası bulunmaktadır.

Eserde, şarihe göre muğlak veya izaha muhtaç olan yerler bazen kısaca, bazen daha tafsilatlı bir şekilde açıklanır. Açıklanan kısım yerine göre tek kelime olabildiği gibi bazen de kelime grubu, mısra veya beyit olmaktadır. Okuyucuların aklına gelebilecek muhtemel sorular, “su’âl olunursa ki” ifadesiyle sorulup “cevâb budur ki” ifadesiyle vuzuha kavuşturulmuştur. Aynı kelimelerin izahında “mukaddem şerh olundu, şerhi güzer etmişdir, bâlâda beyân olundu” gibi metin içi göndermelerde bulunulmuş, çoğu zaman da aynı açıklamalar tekrarlanmıştır. Kimi kelimeler hakkında sadece etimolojik izahlarda bulunulurken kimileri için geniş izahlar getirilmiştir. Şerh sırasında temelde tasavvuf olmak üzere tefsir, hadis, kelam gibi ilimlere dair malumat, nahiv çözümlemeleri, edebiyat mazmunlarna dair bilgiler, tarihî ve coğrafi bilgiler, eski örf ve âdetlere, sosyal hayattan örnekler yer almaktadır. Ayet ve hadis iktibasları yanında çok sayıda atasözü ve Arapça, Farsça, Tükçe şiir de mevcuttur. Şarih, kimi zaman günümüzdeki atıf sistemine yakın bir şekilde çeşitli sözlüklere, eserlere gönderme yapar. Eser içi göndermelere veya okuyucuyu şarihe ait başka eserlere yönlendirmeler de görülür. Eserde “li-muharririhî” veya “ilâhî” başlığıyla Bursevî’ye ait 519 şiir yer almaktadır. Bu şiirler genellikle son derece basit olup konuyu pekiştirme ve nasihat amacı taşır (Eşmeli 2001: 306; Uzun 2006: 9). Buna göre nesir ağırlıklı eserin manzum-mensur karışık bir mahiyet arz ettiği söylenebilir.

Manzum bir naat ve siyer kitabı olan Muhammediyye Osmanlı coğrafyasında geniş kitlelerce okunmuş ve âdeta bir başucu kitabı olmuştur. Ferahu’r-rûh ise Muhammediyye’ye yapılan en geniş hacimli ve detaylı şerh olma özelliği taşır. Eserin bir başka özelliği ise Türkçe bir esere yapılan en hacimli şerhlerden biri olmasıdır (Karavelioğlu 1999: I). Dikkat çeken bir başka nokta ise şarihin ve genel olarak diğer şarihlerin Türkçe manzum bir dinî-tasavvufi esere şerh yazarken genellikle fazla ilmî ve edebî izahlarda veya gramer açıklamasında bulunmadan daha doğrudan tasavvufi ve didaktik nasihatler yazmalarıdır. Oysa yukarıdaki açıklamaladan da anlaşılacağı üzere eser, bu yönüyle de emsallerinden ayrılmakta ve eserde Arapça veya Farsça bir eseri şerh ederken uygulanan yönteme yakın bir usul ve üslup sergilenmektedir.

Eserin birinci cildi Murat Ali Karavelioğlu (1999), ikinci cildi Muhammet Ali Eşmeli (2001) tarafından yüksek lisans tezi kapsamında neşredilmiştir. Üçüncü cildin ise çeşitli varakları Mehmet Akif Günay (2004), İbrahim Hakkı Uzun (2006) ve Betül Başlı (2005) tarafından Latin harflerine aktarılarak eser üzerine tasavvufi incelemeler yapılmıştır. Eserin günümüz Türkçesine çevirisi Mustafa Utku tarafından yapılmıştır (2000-2010).

Yazarın biyografisi için bk. “Hakkı, Bursalı İsmail Hakkı Bursevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hakki-bursali-ismail-hakki-bursevi