17. yüzyılda yaşamış, Dîvân şiirinin kasîde ve hiciv vadisinde önemli bir yeri olan Nef’î’nin yazdığı Farsça Dîvânı’dır. Sebk-i Hindî’nin neredeyse tüm özelliklerini barındıran eserde 16 kasîde, 21 gazel, 1 terci'-bend (sâkî-nâme), 1 kıt’a-yı kebîre, ve 171 rubâ'î bulunmaktadır (Selçuk 2013: 578). Kasîdeleri 908, gazelleri 122, terci-bendi 72, 1 kıt’ası 20 ve rubâ'îleri 342 beyittir (Atalay 2019). Kasîdelerin beyit sayısı değişken olup 35 ile 97 beyit arasında değişmektedir. Eserdeki ilk 8 (sekiz) kaside na’ttır. İkinci na’t, Tuhfetü’l-Uşşâk başlığını taşır. Sonrasında şairin, Mevlânâ’ya duyduğu hürmeti gösterdiği dört kasidesi yer alır. Bu doğrultuda şairin Mevlevî olmamasına rağmen, Türkçe Dîvânı’nda bir kasidesinde yer verdiği Mevlânâ’ya karşı duyduğu muhabbetin boşluğunu, Farsça Dîvân’ında doldurmuştur diyebiliriz (Armutlu 2019: 328). Sonrasında devrin şeyhülislamı Esad Efendi, Hüsam Giray Han, asıl hamisi Sultan IV. Murad, Hint padişahı Sultan Selim Nuruddin Cihangir (sal. 1014-1037)’in övgülerini içeren kasîdeleri gelir. Nef'î, Türkçe kasîdelerinde olduğu gibi Farsça kasîdelerine de (K. 1, 4, 8) çoğu kez fahriye ile başlamıştır. Medhiyelerinde çoğu kez memduhundan daha fazla kendisini övmüştür. Örneğin bir kasîdesinde (K. 4), fahriye 25, medhiye 10, bir başka kasîdesinde (K. 12) fahriye 45, medhiye 10 beyitten ibarettir (Atalay 2019: 23, 24).

Eserde yer alan ve çoğu âşıkane ve rindane olan gazeller, şuh bir eda ile yazılmıştır (Armutlu 2019: 329). Dîvânda beyit sayısı 5 ile 9 arasında değişen 21 gazel vardır. Bu gazellerden 14 tanesi 5, 5 tanesi 7, diğer iki tanesi de 8 ve 9 beyitten oluşur. Nef'î’nin Farsça gazelleri redifli olup bir gazeli (G. 14) de tamamen fahriyedir (Atalay 2019: 27). Fahriyesinde ve pek çok gazelinde Türkçe Dîvânındaki çoşkulu, mübalağalı ve ifrata kaçan üslubunun yer etmediği görülür. Bu söylemlerin, gönül ehli, temiz şiir söyleyen, mucize ve sihirbazlık taslamayan ince, hassas bir şairin kaleminden çıktığı belirgindir. Bu şiirlerde Nef’î’nin Dîvân şiirine ait zengin teşbih, mecaz ve duygu dünyasını başarıyla işlediği görülür. Şairin rubâ'îleri de aynı çizgidedir. Bu şiirlerde derin bir tefekkür ve inanışla hayata, aşka ve insana dair pek çok unsurun dillendirildiği görülür. Gazellerinde Hâfız (ö. 792/1390) etkisi kendini gösterir. İranlı bir edebiyatçının: “Tefekkür ve hissiyatın derinliği, rintlik nükteleri itibarıyla Hâfız’dan geri olduğu muhakkak olan şair, şiirinin dış cephesi yani düzgünlük ve âhenk bakımından Hâfız’a benzetilir. Türk şairlerinden Hâfız’a en çok yakın olarak Nef'î gösterilebilir” (Seyyîd 1953: 58; krş.: Atalay 2019: 27) demesi yerinde bir tespittir.

Nef'î’nin tek terci’-bendi, her beyti 8 beyit olan ve 9 bentten oluşmuş bir sâkî-nâmedir. Bunun İran’ın ünlü şairi Vahşî-yi Bâfikî’nin (ö. 991/1583) terci’-bendinden mülhem ve Firkâtî-yi Şîrâzî’nin 15 bentten oluşan terci’-i bendi ile aynı vezinde, terci’-hâne ile bendlerden 4 tanesi ile aynı kafiyede olduğu ifade edilmiştir. Sâkî-nâme’de rindâne bir üslupla sâkî, şarap, aşk, maşuk, kadeh, mutrip ve şarap meclislerinden söz edildiğinden (Atalay 2019: 28), Hâfız (ö. 1390) tarzı rindane edayla örülüdür.

Nef'î’nin Farsça Dîvânı’nda yer alan tek kıt'ası 20 beyitten oluşan kıt’a-yı kebîredir. Söz konusu kıt’a, şairin methiye ve hicviyelerinde görülen kararsız kişilik ya da ruh hâlini de açığa vurmaktadır. 

Rindâne, daha çok âşıkâne ve yer yer de tasavvufî duyguların işlendiği Farsça Dîvân’da ahreb kalıbı ile yazılmış 171 rubâ'î vardır. Nef'î, 15 rubâ'îsinde mahlas kullanmıştır. Rubâ'îlerin büyük kısmı müreddef olup sadece 22 tanesi redifsizdir (Atalay 2019: 29). Rubâ'îlerde yer alan aşk duygusu; tasavvufî söylemlerle örülmüştür.

Dîvânın toplam beyit sayısı 1464’tür, dili ağırdır. Eserin, edebi açıdan Türkçe Dîvânı kadar yetkin olmadığı belirtilse de şairin Fars dili ve edebiyatına son derece vâkıf, Fars şairleriyle boy ölçüşebilecek derecede üretken bir şair olduğunu göstermesi yönüyle büyük önem arz etmektedir. Sebk-i Hindî üslubunu da içeren son derece başarılı teşbih, mecaz ve derin, girift mana dünyası yanında, edebi sanatlar bakımından zengin kavram çerçevesi ile Dîvân şiiri üzerine çalışacaklar için kaynak kitap niteliği taşımaktadır.

Eserin, tespit edilen dört nüshası bulunmaktadır. İstanbul kütüphanelerinde bulunan dört yazma nüshasını karşılaştırmalı olarak Ali Alptekin (1944) yüksek lisans tezi olarak yayınlamıştır. Bu çalışma Ali Nihad Tarlan (1944) tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Yine söz konusu Dîvân'ın ilk 2 kasidesi, Dîvân-ı Nef‘î (1313) adıyla basılmıştır (Atalay 1989: 7). Dîvân üzerinde son olarak Mehmet Atalay Doktora Tezi hazırlamıştır. Bu çalışma, tarafından kitap olarak da yayımlanmıştır (2009). Bu kitapta Farsça Dîvânın Türkçe tercümesi de yer almaktadır.

Şairin biyografisi için bk. “Nef'î, Ömer Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nefi-omer-efendi